Politiek en brein

De centrale hypothese in het nieuwe boek van de Amerikaanse denker Francis Fukuyama De nieuwe mens (de vertaling van Our posthuman nature), is dat er een fundamentele ‘menselijke natuur’ bestaat, waarvan de blauwdruk vastligt in neurale netwerken en het genetisch materiaal. De wetenschap heeft echter geleerd aan deze menselijke natuur te sleutelen: geleidelijk via geneesmiddelen - ingrijpend op de cerebrale functies waardoor gedrags- en stemmingsveranderingen optreden - en recent met voorpaginageweld door genetische manipulatie met als eindpunt reproductief klonen.

In de discussie over biotechnologie gebruikt Fukuyama inmiddels overbekende argumenten, zoals ‘het hellende vlak’ en ‘het onnatuurlijk karakter’. Argumenten die destijds - nog even afgezien van de vraag of het valide argumenten zijn - ook hadden moeten gelden tegen de introductie van bijvoorbeeld antidepressiva, op geleide van de toenemende kennis over de biochemische aard van de hersenen en hersenprocessen. Toch gebeurde dat niet. Fukuyama doet dit nu in retrospectief.

Van de neurotransmitters heeft serotonine een sleutelfunctie: een laag niveau hiervan gaat bij primaten samen met een zwakke impulsbeheersing en bij mensen gaan ze samen met depressie, agressie en zelfmoord. Geen wonder dat Prozac en aanverwante middelen een cultuurverschijnsel van de eerste orde werd. Stel nou dat zal blijken dat de negatieve bijeffecten van Prozac groot zijn. Dan verdwijnt Prozac. Veel erger is het echter, aldus Fukuyama, wanneer blijkt dat het middel - zonder enige bijwerking - precies ‘doet wat het belooft’, namelijk een positieve uitwerking op de meest centrale politieke emotie: het gevoel van eigenwaarde. Dan krijgt de behoefte aan erkenning definitief een biologische basis.

Waar Prozac uitgroeide tot ‘gelukspil’, werd Ritalin een instrument van sociale controle. Ook Ritalin is een absolute hype in Amerika. De politieke aspecten van Ritalin-gebruik zijn enorm. Een machtige patiënten- en industrielobby zorgde ervoor dat ADHD wettelijk als handicap is vastgelegd. Fukuyama: ‘Door ADHD als handicap te accepteren, heeft de samenleving zich uitgesproken over een conditie die zowel biologische als psychosociale oorzaken heeft; en die uitspraak komt erop neer dat de biologische oorzaken prevaleren.’

Fukuyama ziet op grond van deze twee gevalsbeschrijvingen de volgende trend: het verlangen om gedrag te medicaliseren zal verder groeien waardoor een steeds groter aantal condities binnen het medisch terrein komen, daarbij gesteund door machtige economische belangen. Hij ziet een verdergaande erosie van de conceptuele kaders aan de hand waarvan we karakter en gedrag zijn gaan beschouwen. Hiermee ligt de weg open voor ingrijpende biotechnologische technieken. De hoofdrol bij de invulling van het medisch domein en de conceptuele kaders daarbinnen, is steeds minder vaak weggelegd voor artsen, want is steeds vaker politiek getint. In feite schreef Fukuyama dus een politiek boek. << Frans Meulenberg, wetenschapsjournalist

Francis Fukuyama, De nieuwe mens. Onze wereld na de biotechnologische revolutie, Uitgeverij Contact,  ISBN 90 254 1642 X,

320 pag.€ 32,50