Laatste nieuws
Portret

Oliver Sacks (1933-2015)

1 reactie
Een empathisch wetenschapper met een scherp observatievermogen
Oliver Sacks. © ANP
Oliver Sacks. © ANP

Oliver Sacks was neuroloog van beroep, maar schrijven was de kern van zijn bestaan: ‘Een vreugde die met niets te vergelijken is.’ Hij overleed afgelopen weekend op 82-jarige leeftijd.

Oliver Sacks was zó beroemd dat hij minstens twee keer is gefictionaliseerd. Robin Williams speelt in de verfilming van Sacks’ meesterlijk boek Awakenings (in Nederland: Ontwaken in verbijstering) de arts Malcolm Sayer. Deze Sayer (lees: Sacks zelf) slaagt erin patiënten met encephalitis lethargica na toediening van L-dopa tijdelijk te ‘wekken’ uit hun lethargische staat.

Iets minder bekend is misschien de roman De echomaker van Richard Powers, waarin een belangrijke rol is weggelegd voor de neuroloog Gerald Weber: een melancholieke kloon van Sacks. Volgens Weber zijn neurologische stoornissen weliswaar verklaarbaar in termen van laesies en verbroken verbindingen tussen gebieden in een geordend neuraal netwerk, maar niettemin manifesteert elke stoornis zich op een puur individuele manier. Om die reden is Weber ook zo geïnteresseerd in klinische casuïstiek. Tegelijkertijd beseft hij hoe ouderwets dat is en dat voor zijn anekdotische verhandelingen geen plaats meer is. Hij vreest dat met het tijdperk van scanners en ‘digitale diagnoses’ het luisterend oor van de medicus voorgoed verloren is gegaan en voelt zich een fossiel.

Dat is een behoorlijk raak portret van Sacks, die dat gevoel ook wel eens gehad heeft, maar het pad van de casuïstiek desondanks nimmer heeft verlaten. Een vriend beschreef onlangs in de Groene Amsterdammer hoe hij verspreid in Sacks’ huis honderden notitieboekjes gewijd aan individuele patiënten aantreft. En ‘stapels cassettes in plastic doosjes – interviews met patiënten, als een klaagmuur van menselijk leed’. Sacks respecteert de feiten en deelt de passie van iedere wetenschapper voor precisie. Maar feiten moeten wel in verhalen zijn ingebed.
  

Het luisterend oor van de medicus is verloren gegaan

Het is ongetwijfeld om die reden dat hij in Onderweg, zijn prachtige, recentelijk in het Nederlands verschenen autobiografie, een brief heeft opgenomen van een van zijn helden, de Russische neuropsycholoog Alexander Luria die, reagerend op het boek Awakenings, schreef: ‘Helaas is het vermogen tot beschrijven, dat zo algemeen was onder grote neurologen en psychiaters van de negentiende eeuw, verloren gegaan, wellicht door de fundamentele misvatting dat mechanische en elektrische apparaten de bestudering van een persoonlijkheid kunnen vervangen.’ Precies die traditie heeft Sacks voortgezet, en tot grote hoogte gebracht.

Bizarre ziektegeschiedenissen

Ik ben wel eens een neuroloog tegengekomen die enig ongeloof aan de dag legde over al die bizarre ziektegeschiedenissen die Sacks in de loop der tijd in zijn spreekkamer optekende. En waarover hij overigens niet zonder schroom schreef. ‘Ik heb altijd een gevoel van ongepastheid gehouden over het naar buiten brengen van verhalen over patiënten. Dat kan alleen met uiterste discretie’, zei hij ooit tegen Douwe Draaisma (zie: De heimweefabriek). Maar de bron van die enorme verzameling casuïstiek, te vinden in een grote reeks boeken als De man die zijn vrouw voor een hoed hield, Het eiland der kleurenblinden, Een antroploog op mars, Musicofilia en Hallucinaties is minder geheimzinnig dan het lijkt. Het moet simpelweg zijn grote empatische vermogen zijn geweest en misschien nog wel meer zijn observatiekunst. Lees bijvoorbeeld in De man die zijn vrouw voor een hoed hield hoe hij op straat in Manhattan een vrouw opmerkt met het syndroom van Gilles de la Tourette. Dwangmatig imiteert ze voorbijgangers: ‘Juister zou zijn te zeggen dat ze een karikatuur maakte van ieder die ze passeerde’, in een ‘bliksemsnelle, automatische en krampachtige weerspiegeling van elk gezicht en elke gestalte’.

Autobiografie

Dat Sacks nog meer was dan de verhalenverteller, bewijst zijn autobiografie. Hij was ook een fervent motorrijder, reiziger, skiër, zwemmer, hardloper, bergbeklimmer en gewichtheffer. Hij vertelt hoe hij worstelde met een drugsverslaving en met zijn verlegenheid. Hoe hij in het Amsterdam van de jaren vijftig werd ingewijd in de homoseksuele liefde (Amsterdam bleef een favoriete bestemming). Geboren, in Londen, in een Joods artsengezin (vader, moeder en twee broers waren arts, een derde broer was schizofreen) lag een medische loopbaan voor de hand, maar chemie en biologie konden aanvankelijk op meer belangstelling rekenen.

Ondanks zijn latere pleidooi voor de neurologie als een ‘romantische wetenschap’ à la Luria, bleef hij die ‘harde’ wetenschap ook altijd een warm hart toedragen. Hij was in feite de grootste pleitbezorger die de moderne wetenschap van het brein de laatste decennia heeft gehad – bijna al zijn boeken werden bestsellers – en bleek bovendien een voortreffelijk popularisator. Wie bijvoorbeeld wil weten wat ‘neuraal darwinisme’ is, kan de duistere uitleg van de bedenker (George Edelman) maar beter ongelezen laten en beter een essay van Sacks raadplegen.

Schrijven was de kern van zijn bestaan. Het gaf hem, zo besluit hij zijn autobiografie, ‘als het goed gaat, een vreugde die met niets te vergelijken is’. ‘Het brengt me naar een andere plek – wat het onderwerp ook is – waar ik volledig opgeslokt ben, me niet meer bewust van afleidende gedachten, zorgen, pre-occupaties of zelfs maar het verstrijken van de tijd.’

Dat Sacks intussen ook een voorbeeldige dokter was, moeten we daarbij niet vergeten.


Onderweg, De autobiografie, Oliver Sacks, De Bezige Bij, 432 blz. Hardcover 29,90 euro | E-book 14,99 euro

Bestel direct




Lees ook


download dit artikel (PDF)
Media en cultuur Boeken Portret
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Bas ter Meulen

    neuroloog, Amsterdam/Zaanstad

    Oliver Sacks was een groot verteller. Zijn ‘case reports’ lezen als verhalen. Dit in schril contrast met de gebruikelijke schrijfstijl in de medische bladen, kort en gefragmenteerd, waarbij de patiënt gereduceerd wordt tot een verzameling symptomen, ...afwijkingen bij lichamelijk onderzoek en diagnostiek. Het zal dan ook niet verbazen dat zijn artikelen vooral in (literaire) bladen gepubliceerd zijn, bijvoorbeeld The New Yorker.
    Ik leerde Sacks voor het eerst kennen als de ‘verstrooide professor’ uit Awakenings, de verfilming van het gelijknamige boek uit de jaren ‘70. Een indrukwekkend verhaal over hoe L-Dopa patiënten met een ernstige vorm van Parkinsonisme uit hun isolement haalde. De kracht van de film zit vooral in het geweldige acteerwerk van Robin Williams als Sacks en Robert De Niro als de patiënt. Daarna wist ik het zeker: ik wilde neuroloog of psychiater worden en deed mee aan de loting voor geneeskunde.
    Inmiddels ben ik neuroloog in een grote perifere praktijk. Sacks ben ik van een afstand blijven volgen. Zijn laatste boek verscheen in het voorjaar, de autobiografie ‘On the move’. Met de jaren voelde ik echter een zekere ontgoocheling. De patiënten van Sacks met hun zeldzame migraine aura’s en bizarre cognitieve stoornissen bleken vooral in zijn fictie te bestaan. Ze waren onvindbaar in de spreekkamer. Dat laat niet onverlet dat Sacks een groot verteller was. Sacks geldt als één van de grondleggers van ‘narrative based medicine’. Zijn les: de kern van de ziekte schuilt in het verhaal van de patiënt, niet in de symptomen, lab- uitslagen of de scan. Wie de patiënt wil begrijpen, door wil dringen tot diens leefwereld, zal eerst naar zijn of haar verhaal moeten luisteren.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.