De val van Hippocrates

Arts-filosoof toont donkere kanten van geneeskunde

De hoofdpersoon in de debuutroman van Menno Lievers hoopt een schuld in te lossen door arts te worden. Maar in het ziekenhuis waar hij terechtkomt regeren arrogantie, hoon en minachting. Voor zijn boek, De val van Hippocrates, putte de auteur uit eigen ervaring.

Hij is nu werkzaam als filosoof, maar Menno Lievers is opgeleid als arts. Zijn debuutroman De val van Hippocrates getuigt daar op elke pagina van. Uit alles blijkt dat hier een schrijver aan het woord is die verstand heeft van geneeskunde. Iemand die weet wat kaposisarcoom is of een retrobulbair neurinoom, die weet hoe moeilijk het is een mesenteriale trombose te herkennen.

De val van Hippocrates geeft een onverhuld en tamelijk genadeloos beeld van hoe het er in een niet zo ver verleden – eind jaren tachtig – aan toe ging in een gemiddeld Nederlands ziekenhuis. Maar het is vooral de geschiedenis van een gedoemde arts, Erik Liefco, wiens achternaam overigens niet zonder reden op die van de auteur lijkt. Hij werkt in een ziekenhuis dat volgens de tegenwoordige kwaliteitsnormen onmiddellijk gesloten zou moeten worden. Medische fouten zijn er schering en inslag en collega’s gunnen elkaar het licht in de ogen niet.

Privé en professioneel gaat Liefco’s leven bepaald niet over rozen: als dokter heeft hij weinig perspectief en hij bedriegt zijn vriendin. Bovendien wordt hij gekweld door onzekerheid en gewetenswroeging omdat hij zich bij een prikaccident waarschijnlijk met aids heeft besmet, en vooral omdat hij als kind zijn jongere broer tijdens een bergwandeling verloor, toen die in een ravijn viel. Hij heeft het zichzelf nooit vergeven. En hij is ervan overtuigd dat zijn moeder hem ook nooit heeft vergeven. Door een goede arts te zijn hoopt hij zijn schuld in te lossen. Maar hij faalt.

Autobiografisch
De titel van het boek is raak, want minachting voor zieken is geen zeldzaamheid en iedere betrokkenheid bij het lot van patiënten wordt door de personages begroet met spot en hoon. Euthanasie is soms een kwestie van routine. Is het een karikatuur? Nee, verzekert Lievers. Hij heeft vrij onbeschroomd geput uit eigen ervaringen en die verwerkt in zijn roman. Ook het jeugdtrauma dat Liefco tekent, is een autobiografisch gegeven: op dertienjarige leeftijd is Lievers’ jongere broer, die hij had overgehaald om met hem een bergwandeling te maken, voor zijn ogen in een ravijn gevallen.

Jarenlang vond hij dat hij daarover niet moest praten, omdat hij dan de dood van zijn broer zou gebruiken om aandacht te vragen voor zichzelf. ‘Pas toen mij werd gevraagd een bijdrage te leveren aan Het volle leven, een boek met artikelen over Gerard Reve, heb ik erover geschreven. Reve heeft een paar keer tegen mij gezegd dat ik vooral moest schrijven over mijzelf. Ik dacht toen dat hij bedoelde dat ik moest opschrijven wat ik had meegemaakt, maar ik zie nu in dat het hem daar niet om ging. Je kunt ook een sprookje schrijven over dieren dat toch in essentie over jezelf gaat.’

Mannenbolwerk
We spreken elkaar op de afdeling wijsbegeerte van de Universiteit Utrecht, waar Menno Lievers docent filosofie is. Hij spreekt zacht en bedachtzaam, maar formuleert scherp. Lievers vertelt dat hij op de middelbare school al schrijver wilde worden en daarom juist niet koos voor een studie Nederlands. ‘Ik was bang dat ik daardoor mijn liefde voor literatuur zou verliezen.’

Hij koos voor geneeskunde. ‘De belangrijkste reden daarvoor was misschien wel dat de schrijvers die ik bewonderde, zoals Slauerhoff, Céline en Tsjechov, ook arts waren. Wat je meemaakt in de arts-patiëntverhouding, geeft natuurlijk materiaal om over te schrijven.’

Zijn roman speelt zich af in het najaar van 1989. De muur valt, in Nederland zijn verkiezingen, de aidsepidemie raast rond, de geneeskunde is nog overwegend een mannenbolwerk, roken is ook onder artsen nog gewoon en van zoiets als evidence-based medicine heeft nog niemand gehoord. En vooral: vele artsen zijn gefrustreerd over hun in de knop gebroken carrières. Lievers: ‘Typerend voor deze periode was dat alle opleidingsplaatsen op slot zaten.

Veel van mijn vrienden werden agnio zonder uitzicht op een opleidingsplaats. Ik ken vrijwel niemand die het specialisme heeft kunnen doen dat hij ambieerde. En op een gegeven moment was je te oud om je te specialiseren.’ Zelf ‘ontsnapte’ Lievers via een promotie in de filosofie in
Oxford. Hij werd ‘arts n.p.’.

Slecht mens
Hoewel Lievers theoretische en geen ethische filosofie doceert, zit er in zijn boek toch veel ethiek verborgen. Een van de karakters, chirurg Kurth, is de beste operateur in het ziekenhuis, maar hij bezoekt prostituees en heeft zijn schoonzoon aan een opleidingsplaats geholpen. De vraag of hij een slecht mens is, kan of wil Lievers echter niet beantwoorden. ‘De vraag die ik stel is deze: is iemand die goed doet, zoals een arts, ook vanzelf een goed mens? Ik probeer dat verband, dat vaak automatisch wordt gelegd, te nuanceren. Maar de vraag of Kurth als mens deugt, kan ik niet beantwoorden. Dat is aan de lezer. Dat is ook van Erik Liefco niet te zeggen.

Hij wil weliswaar voortdurend het goede doen, maar raakt vaak in paniek of stelt zich als een soort verpleger op. Hij houdt misschien ook niet genoeg van de geneeskunde om een hele goede dokter te zijn. Hij heeft al sinds zijn middelbareschooltijd een hekel aan bloed, menskunde en ongelukken.’

Zelf was Lievers van meet af aan geïnteresseerd in hersenonderzoek en gegrepen door vakken als neuroanatomie, neurofarmacologie, neurologie en psychiatrie. Onverwacht raakte hij in de ban van de verloskunde. ‘Wanneer er uitzicht zou zijn geweest op een opleidingsplaats in de gynaecologie, had ik nog niet geweten of ik naar Oxford zou zijn gegaan.’

Leugenachtigheid
Lievers heeft in zijn boek onder meer de zaak Lucia de B. verwerkt, de Haagse verpleegkundige die in 2004 werd veroordeeld tot levenslang en tbs voor zeven moorden en drie pogingen tot moord, maar in 2008 voorlopig op vrije voeten kwam. Liefco verkeert in dezelfde positie als De B.: ook in zijn omgeving vallen veel doden, en ook hij moet zich voor de rechter verantwoorden. En net als Lucia de B. is ook Liefco volgens de forensisch psycholoog behept met ‘een aangeboren neiging tot leugenachtigheid’. Lievers denkt wel eens dat ook hij dat had kunnen meemaken. Ook in het ziekenhuis waar hij werkte stierven indertijd opvallend veel patiënten – sterfgevallen waar hij part noch deel aan had. Met een glimlach: ‘Als toen dezelfde statistische methode was toegepast als bij de zaak van Lucia de B., was ik misschien ook wel beschuldigd van moord.’

Liefco lijkt nog in een ander opzicht op Lucia de B. ‘In de beoordeling van Lucia de B. zag je een omslag in de waardering van haar functioneren toen men erachter kwam dat ze een verleden had in de prostitutie.’ Het helpt ook Liefco’s zaak niet dat hij er een nogal promiscue seksleven op na houdt.

Maar de tamelijk plastisch beschreven en nogal morsige seks dient nog een ander doel. ‘Ik wilde laten zien dat medische kennis de beleving van seksualiteit verandert. Door de kennis van de anatomie en fysiologie van de seksualiteit verdwijnt het mysterie uit de beleving ervan, omdat je als arts al zoveel hebt gezien dat je niet snel meer wordt verrast.’

Teken van zwakte
Een arts is in de optiek van hoofdpersoon Liefco iemand die ‘wij’ zegt waar hij ‘de wetenschap’ bedoelt en als een God waakt over het lichaam ‘dat zich onttrok aan de menselijke wil, de toekomst, wensen, liefde, verwaarlozing, plannen’. ‘En zo iemand, hield ik mij voor, wilde ik ook worden.’ Maar dat betekent dat hij zich moet aanpassen aan een cultuur die hem vreemd blijft. Lievers: ‘Nergens passen mensen zich zo aan hun beroep aan als in de geneeskunde. Ik weet nog hoe ik een eertijds heel schuchtere studiegenote – het voorval staat ook in mijn boek – terugzag terwijl ze op de witte klompen van de chirurgie rondliep en snauwde naar het bedienend personeel.’

Dat twijfel niet wordt getolereerd onder dokters, daaraan moest Lievers ook erg wennen. In het boek zegt zijn alter ego Liefco: ‘Iedere arts had zijn eigen waarheidscriterium: onzekerheid gold als een teken van zwakte, een karakterfout, gebrek aan zelfvertrouwen, onderwerping aan een ander, machtsverlies, en uiteindelijk gezichtsverlies.’

Samen dood
Liefco is een gedoemde man. Zijn leven bevindt zich op een soort existentiële nullijn. Op het laatst is zijn geest een ‘grote decubitusplek vol dwarsliggers, doorwaakte nachten, nachtmerries, die telkens uitmondden in dezelfde gebeurtenis: een val in een diepe ravijn. […] Ik moest kleur bekennen. Ik moest zelf dood. Samen uit; samen dood.’

Ergens in het boek stelt Liefco zichzelf een cruciale vraag. Het is uiteraard een vraag die Lievers zich ook stelt: ‘Was het uiteindelijke doel van de geneeskunde niet om de contingentie van het menselijk bestaan – je bent er wel, maar evenzogoed ben je er niet – te verbannen en de noodzakelijkheid van het menselijk bestaan te verzekeren?’ Liefco zou daarop met een volmondig ‘ja’ willen antwoorden. Maar hij weet ook dat de geneeskunde dat doel nooit zal bereiken.

Henk Maassen