Cardiogrammen van het Russische leven

Osipov put voor de meeste van die verhalen uit zijn ervaringen als dokter in een provinciaal ziekenhuis. ‘Ofschoon ik uiteraard ook veel verzin’, zegt hij in een lang videogesprek. Zijn verhalen, schreef een criticus, vormen ‘een cardiogram van het Russische leven’. De ziekenzorg is ondermaats, en exemplarisch voor de staat van de natie. Artsen klussen bij, de mensen zijn gedesillusioneerd, de nieuwe rijken hebben geen oog voor de lagere klassen, de maatschappelijk perspectieven zijn somber.

Taroesa

Osipov werkt tegenwoordig parttime als arts en besteedt een groot deel van zijn tijd aan schrijven. Anderen hebben een deel van zijn taken overgenomen: ‘Vijftien jaar geleden kwam een zeer getalenteerde arts en vriend van mij naar mijn ziekenhuis, hier in Taroesa. Bij hem en bij mijn zoon die tweehonderd meter verderop woont en ook arts is, is de zorg nu in goede handen.’ Terwijl hij gedurende het gehele vraaggesprek bezig is een pijp te stoppen, vertelt Osipov dat hij een groot deel van zijn kindertijd in het huis van zijn overgrootvader Michail heeft door­gebracht, ook in Taroesa, dat ruim honderd kilometer ten zuiden van Moskou ligt. Die afstand blijkt betekenisvol, want heeft alles te maken met de notoire ‘101 kilometer’, de afstand die uit de Goelag teruggekeerde gevangenen weg moesten blijven van de belangrijkste steden. Ook Osipovs grootvader was het slachtoffer geweest van de beruchte processen onder Stalin en had jaren in een strafkamp doorgebracht.

Net als Michail werd ook achterkleinzoon Maxim arts.

Osipov studeerde in San Francisco, specialiseerde zich tot cardioloog en schreef met een collega een nog altijd veelgebruikt standaard­werk over klinische echocardiografie. Terug in Rusland begon hij in Moskou ‘Praktika’, een uitgeverij van vooral medische handboeken, zoals de Russische versie van het fameuze Harrison’s Principles of Internal Medicine. Osipov, terugkijkend: ‘Ik was een zakenman, droeg een pak met stropdas – zeer vermoeiend op den duur. Dus besloot ik terug te keren naar mijn professie. Het leek mij het beste die hier weer op te pakken: het is nu eenmaal gemakkelijker om ergens te beginnen waar niets is, dan in competitie te gaan met een bestaande instelling in Moskou. Hier was niet eens een ecg of een defibrillator, geen echografie. Van een vriend kreeg ik geld om een charitatief fonds op te zetten om de vestiging van een goed ziekenhuis mogelijk te maken.’

Knettergek

Toen hij aankondigde terug te zullen keren naar de provincie beschouwden zijn vrienden dat als een ‘knettergek’ voor­nemen. ‘Het is ook topsy-turvy’, zegt Osipov in onberispelijk Engels met licht Russisch accent. ‘De route Taroesa-Moskou-eindstation USA zou natuurlijk veel meer voor de hand hebben gelegen dan de min of meer omgekeerde weg die ik heb bewandeld.’ Bewust zo gepland was het niet: ‘Het is moeilijk te zeggen waarom je bepaalde keuzes maakt. Waarom Taroesa? Waarom ben ik cardioloog geworden? Het is makkelijker uit te leggen waarom ik een Subaru gekocht heb. Snap je?’

Niettemin voelt hij zich thuis in de landelijke oase die Taroesa is. ‘De provincie is als een warm en niet al te schoon huis dat toevallig wel je eigen huis is’, begint hij zijn inleiding op De wereld is niet stuk te krijgen. Om daar onmiddellijk aan toe te voegen: ‘Je kunt het ook anders bekijken, oppervlakkig, als buitenstaander. Dat is wat veel mensen die er niet uit vrije wil zijn komen wonen doen: de provincie, dat is vieze natte sneeuw, duisternis. Nog het aardigste wat je over de bewoners kunt zeggen is dat ze niet te benijden zijn.’

‘Zelfs veel dokters zijn in dit land tegen vaccinatie’

Veel kunstenaars gingen Osipov voor: in de loop der tijd zijn in Taroesa talrijke beroemdheden voor korte of langere tijd neergestreken. Schrijvers en dichters als Konstantin Paustowski, Aleksander Solzjenitsyn, Joseph Brodsky en Marina Tsvetajeva.

Betrekkelijk laat, op uw 42ste, debuteerde u als schrijver, en voegde zich zo bij dat illustere gezelschap. Waarom eigenlijk?

‘Ik wilde altijd al schrijven. Ik deed dat ook al voor vrienden, en hield dagboeken bij. Maar toen ik jong was had je de Sovjet-Unie nog. De heersende ideologie maakte het voor mij moeilijk om schrijver te zijn. Daar komt bij: waar moet je over schrijven als je jong bent? Je hebt levenservaring nodig. Schrijver zijn is bovendien geen professie, zoals dokter of advocaat. Professies kennen bepaalde taboes. Een dokter kan bijvoorbeeld nooit zeggen: sorry ik kan u nu niet helpen, ik ben te moe. Een schrijver kan jaren niks doen.’

U bent een meester op de korte baan van het verhaal. Korte verhalen zijn als sonates, heeft u gezegd.

‘In beide kunstvormen gebeurt er veel tussen de regels. Hoe vaak heb ik de Appassionata-sonate van Beethoven niet beluisterd – honderden keren misschien. Bij een goed kort verhaal werkt dat precies zo: als je het uit hebt, kun je het opnieuw gaan lezen. Omdat je zeker weet dat je iets gemist hebt. Met een grote roman is het niet goed voor te stellen dat je een bepaald karakter niet begrepen hebt.’

Dat hij vaak wordt vergeleken met Anton Tsjechov – die andere Russische arts en schrijver van korte verhalen en toneel – is niet altijd tot Osipovs genoegen. Met nadruk: ‘Ik ben wie ik ben. Ik voel me, net als veel Russische schrijvers, verwant met de Russische klassieken van de negentiende eeuw.’ Met sommige hedendaagse auteurs heeft hij wel contact, maar in feite is hij een loner: ‘Ik ben geen lid van een of andere club van gelijk­gezinde auteurs, en dat betreur ik niet.’

Ontworteld is hij echter allerminst. Osipov heeft deels Russisch-orthodoxe, deels joodse wortels, en die verloochent hij niet. De door hem zeer bewonderde maar hier onbekende priester Ilja Schmain (1930-2005), die vijf jaar gevangen zat in de Goelag, ziet hij in dat opzicht als zijn spirituele leidsman. ‘Hij was een zeer wijs man. Mijn eerste boekje met fragmenten uit mijn dagboeken heb ik aan hem opgedragen. Dankzij hem ben ik een vrijer mens geworden. Een religieus mens ook – al zou hij het zelf misschien niet zo zeggen. Hij was in ieder geval geen atheïst. Net als ik dat nooit ben geweest. Het christendom is er voor iedereen. Ik kan me moeilijk voorstellen geen christen te zijn.’

Misschien is dat ook de bron voor zowel zijn schrijvers- als zijn doktersziel: uit zijn verhalen spreekt een zeker erbarmen met het menselijke lot. Die doktersziel ligt bij Osipov altijd op de loer, zo blijkt als hij halverwege het vraaggesprek ineens vraagt of de interviewer is gevaccineerd tegen covid-19. Zelf is hij al in oktober ingeënt. ‘Met het Spoetnik-vaccin. Ik heb net nog weer gecheckt: ik heb antilichamen. Het is in dit land heel lastig mensen te overtuigen van het nut. Bijna al mijn vrienden zijn gevaccineerd, maar veel Poetin-stemmers beweren heel rare dingen. Zelfs veel dokters zijn tegen vaccinatie.’

‘Ik herinner me mijn afschuw als kind toen ik ontdekte dat volwassenen idioten konden zijn’

Waarom is dat?

‘Uit stupiditeit. Er zijn wel dokters die The Lancet lezen of andere wetenschappelijke literatuur, maar 95 procent van de Russische artsen spreekt en leest geen Engels. Ze gebruiken handboeken en collegeaantekeningen van decennia oud. Dat was een van de redenen waarom ik destijds een uitgeverij ben begonnen. Maar toen we ontdekten dat ze zelfs de Russische versies van bekende handboeken niet wilden lezen, nou ja in ieder geval niet wilden kopen, zijn we er maar mee gestopt. Hoe moet je omgaan met zulke collega’s? Ik probeer ze zoveel mogelijk te vermijden. Gisteren kreeg mijn zoon een oproep van de SEH: er was een patiënt met een myocardinfarct die met spoed gezien moest worden in het ziekenhuis in Kaloega, waar ze angiografie kunnen doen en kunnen dotteren. Maar de dokter die met de ambulance meekwam om de patiënt op te pikken had nog nooit trombolyse gedaan. Hij had ook nog nooit een defibrillator gebruikt en wist niet hoe daarmee om te gaan. Zoiets zou toch ondenkbaar zijn in Europa? Zo kan ik talloze voorbeelden geven.’

Het Russische zorgstelsel is beroerd. Het kent geen eerste lijn, merkt Osipov in een van zijn niet in het Nederlands vertaalde verhalen op: huisartsen zijn er niet. ‘De patiënt volgt het advies op van de laatste arts die hij heeft gezien – als hij al het advies van iemand opvolgt. Het ziekenhuis schreef de ene behandeling voor, de polikliniek een andere, het regionale ziekenhuis nog een andere, en in Moskou zeiden ze dat hij geopereerd moest worden. Naar wie moet hij luisteren? Degene die het meest geruststellend was? Degene die het meest in rekening heeft gebracht? Of degene met de grootste titel? Ik herinner me mijn afschuw als kind toen ik voor het eerst ontdekte dat volwassenen idioten konden zijn. Veel van mijn patiënten hebben het nog steeds niet ontdekt, en dat brengt hen in de problemen.’

Delirium tremens

Een van Osipovs meest ontmoedigende verhalen, Moskou – Petrozavodsk, gaat over een arts, tevens verteller, die op weg is naar een internationale conferentie. Tijdens de lange treinreis van veertien uur wordt er door een paar reisgenoten flink gezopen; een van hen belandt in een delirium. De man wordt op een tussenstation door politieagenten met knuppels en vuisten in elkaar geslagen. ‘Dat is bij ons de remedie tegen delirium tremens – niet de meest zeldzame kwaal, laten we eerlijk zijn’, schrijft Osipov dan kortaf. Nog grimmiger wordt het als blijkt dat de mannen werden gezocht voor moord. ‘Denk maar niet over ze na’, zegt een reisgenoot, een kolonel, dan tegen de arts: ‘Moordenaars, doodgewone mensen.’

Met dat beeld vangt Osipov de Russische grondstemming waarmee hij als arts heeft te dealen. Het leven is hard en uitzichtloos – het verhaal opent met een citaat uit het Bijbelboek Job –, voor idealen is geen plaats, tegen de slechte gezondheid van de Russische populatie lijkt geen kruid gewassen: verslavingen en drankzucht tieren welig; mensen sterven jong. ‘Het zijn allemaal clichés’, reageert hij mismoedig, ‘maar ver bezijden de waarheid zijn ze niet. Qua suïcides staan we, meen ik, mondiaal op de tweede of derde plaats.’

U stemde ooit op Poetin, nadat in 2000 uw zus, haar man en een van hun zonen waren vermoord tijdens een overval in hun appartement in Moskou. U adopteerde de andere zoon Vasily, die toen 12 was en nu arts is.

‘Die stem was een grote, maar verklaarbare fout. Men kon de daders niet vinden – later is dat wel gelukt, overigens. Ik had de illusie dat Poetin de zaak op orde kon brengen, ook bij het politie­apparaat. Ik ben daar snel op teruggekomen, ofschoon er toen niet veel te kiezen viel.’

Het leven is angstaanjagend schrijft u in De Wereld is niet stuk te krijgen. In Rusland of in het algemeen?

‘Beide. Die opmerking dateert van september 2010. Ik probeerde in dat verhaal ook uit te leggen dat ik ondanks alles hield van het leven in Rusland. Maar die tijd was paradijselijk vergeleken met de huidige omstandigheden. Nu denken we allemaal op een of andere manier aan emigreren, aan ontsnappen, in ieder geval aan innerlijke emigratie. Politiek leven we in zware tijden. Je kunt je gemakkelijk de gevangenis in schrijven of spreken. Ik ben begonnen Duits te leren. Mijn dochter en haar man wonen in Duitsland – ze heeft een kind en dat zal Duits­talig opgroeien. Alleen al dat is een goede reden om de taal te leren. Voor het eerst in mijn leven ben ik zeer pessimistisch over de toekomst van mijn land, ik ben zelfs nooit zo pessimistisch geweest in de dagen van de Sovjet-Unie. Toen die instortte zag ik dat als een goede ontwikkeling. Misschien heb ik in sprookjes geloofd. Mogelijk leven we nu in een tijd die veel weg heeft van de jaren dertig in Duitsland. Mensen worden opgesloten of ontslagen omdat ze tegen de staat protesteren. Er is geen hoop meer. Van de andere kant weten we: dingen kunnen in Rusland zomaar en vrij plotseling veranderen. U kent de zegswijze: in Rusland verandert in vijf jaar veel, maar in tweehonderd jaar niets.’

Dan zwijgt Maxim Osipov. Hij heeft zijn pijp eindelijk gereed en steekt hem aan. Reagerend op de kennelijk verbaasde blik van de interviewer zegt hij droogjes: ‘Ik ben geen cardioloog als ik rook.’ 

Ook deze zomer kunt u weer genieten van vier interessante zomerinterviews. In dit nummer met arts en schrijver Maxim Osipov. Hierna volgen nog portretten van Marlies Schijven (chirurg en mede-initiatiefnemer van Prullenbakvaccin.nl), hoogleraar psychosomatiek Judith Rosmalen, en epidemioloog Arfan Ikram.