Brein onder druk

Boekenkasten zijn erover volgeschreven, duizenden (elektronische) boekenkasten zullen nog volgen: over het brein. Terwijl we dit orgaan voortdurend met ons meedragen, we het voortdurend gebruiken en aan zelfonderzoek onderwerpen, stellen bouw en functie ervan ons nog steeds voor grote raadsels. Het is een weke substantie die iets meer dan een kilo weegt, de stevigheid van een rauw ei heeft en lijkt op de uitgegroeide walnoot op de cover van deze special. Dankzij ons brein kunnen we echter reageren op de ons omringende wereld. Zowel puur motorisch als met onze gedachten, gevoelens en herinneringen. Het is een uit miljarden neuronen bestaande elektronische en chemische commando- en controlepost in de meest brede zin van het woord.
Het feit dat deze samengebalde zenuwmassa wel eens hapert, maakt hem voor dokters en onderzoekers nog extra interessant. Die haperingen liggen ten grondslag aan het onderzoek naar de bouw van het brein. Juist door de veranderingen in het functioneren en het gedrag van personen die een specifiek hersentrauma kregen, bij wie zich een hersentumor of -bloeding ontwikkelde of bij wie anderszins ‘iets afwijkends in de hersenen’ plaatsvond, kon in den beginne de hersencartografie zich ontwikkelen. De pathologie bracht ons dus de anatomie. Een kogel heeft bijvoorbeeld de locatie van het spraakcentrum geopenbaard. De laatste decennia is de zoektocht enorm geholpen door de moderne beeldvormende technieken. Ik heb nog meegemaakt dat je een hersentumor alleen indirect zichtbaar kon maken met een angiogram. Ondenkbaar met de huidige CT en MRI.

Het functioneren van het brein is eigenlijk weer een stapje verder. Ook dat is inmiddels in beeld te brengen met PET, fMRI, MEG, SPECT en ongetwijfeld met nog veel meer technieken. De hogere functies boeien extra. Die waarin een mens zich onderscheidt van andere soorten. Zo heten wij een bewustzijn te hebben, een reflecterend bewustzijn nog wel. Zelfbewustzijn met ontwikkelende ethische normen. Dat onderscheid ons van andere zoogdieren.
Zit bewustzijn ook in dat brein? Of is bewustzijn een illusie? Faciliteert het onze geest, onze ziel of andersom? Wijsgeren en religieuze leiders redeneren zich er suf over, maar de Portugees-Amerikaanse neuroloog Antonio Damasio benadert het bewustzijn wetenschappelijk ondanks de subjectiviteit ervan - zoals overigens ook de Nederlandse cardioloog Pim van Lommel dat prospectief deed met het heldere bewustzijn van sommige ‘bijna-doodpatiënten’ (blz. 980). Voor Medisch Contact bezocht Simone de Schipper Damasio in Iowa. Het bewustzijn vergroot volgens hem het bereik van het onbewuste automatische systeem en ontwikkelt zich van weinig tot veel. Of neuronen dat bewustzijn genereren, is in zijn visie niet relevant, het is gewoon een onherleidbare eigenschap van het organisme.1

Doch het brein biedt meer. Ook in dit nummer. Het wordt er voor u als praktiserend arts overigens niet eenvoudiger op. Het aantal ziektebeelden dat valt onder noemers als ‘dementie’, ‘epilepsie’, ‘verslaving’, ‘slaapstoornissen’, ‘migraine’, neemt volgens de respectievelijke auteurs alleen maar toe. Er worden - mede door bijvoorbeeld de fMRI - steeds meer varianten van deze ziektebeelden

ontdekt. Door de verfijndere diagnostiek zal echter wel beter kunnen worden gekozen wie welke behandeling behoeft. Fine tuning als het ware. De grotere kennis over de locatie van de pathologie in de hersenen, lijkt echter het aantal vraagtekens voor de toekomst nog niet te verminderen. Achter elk geopend deurtje verschijnen ook steeds weer nieuwe vragen. Bijvoorbeeld of onbehandelde epilepsie (let vooral op de geniepige niet-convulsieve vorm) en migraine (dat volgens de WHO bij vrouwelijke patiënten zorgt voor een verlies van twee gezonde levensjaren) misschien op den duur toch kan leiden tot blijvende cognitieve stoornissen. Het antwoord lijkt ‘ja’.

Een troost bij dit alles is dat het dogma dat in het volwassen centraal zenuwstelsel geen nieuwe zenuwcellen meer

worden gevormd, inmiddels is verlaten (zie MediSein) en ook dat je volgens de geïnterviewde psychiater prof. René Kahn geen schizofrenie meer blijkt te kunnen krijgen van het (gedrag) van je moeder. En soms kan het chirurgisch mes binnen het brein worden vervangen door één gerichte bestraling.

Minpuntje is dat het brein fors onder druk wordt gezet doordat het ritme van de vermaakindustrie (’vogeltje, wat zing je vroeg’) niet synchroon loopt met het door school of beroep gedicteerde ritme en hierdoor concentratieproblemen ontstaan (blz. 964), versterkt door langdurig intensief alcoholgebruik. Ook de huidige informatiemaatschappij zorgt dat ons brein dagelijks honderd keer meer informatie te verwerken heeft dan een eeuw geleden. Ja, ons broze brein heeft anno nu veel te verduren.

Referentie
1. Visser H. Bewustzijn ontrafeld - De weldadige nuchterheid van Antonio Damasio, NRC Handelsblad, 11 augustus 2001: 34.

Brieven

Extra belasting van het brein door druk

Een heel Medisch Contact over het brein. Lijkt ook voor een lang gepensioneerde interessant te zijn.

Helaas gaat het al in het eerste stuk (blz. 955) mis. R boven bijna onleesbaar door een deel van de hersenen. De moeilijkheden herhalen zich op vele bladzijden. Die akelige hersenen toch! Mijn brein kan de tekst nauwelijks verwerken. Toegegeven. Mijn ogen zijn niet zo best meer. Maar toch! Ook van anderen hoor ik wel dat zij sommige tijdschriften niet graag lezen omdat letters en ondergrond niet voldoende contrasteren of, nog erger, zoals hier, onduidelijk worden door wisselende ondergrond.

Mevrouw H.M. le Grand,

21 juli 2002, Warnsveld