Bemoeizorg is een ambacht

Straatpsychiater Jules Tielens wil eerst verleiden, dan behandelen

Straatpsychiater Jules Tielens werkt bijna uitsluitend met psychotische dak- en thuislozen. Die groep moet volgens hem worden verleid tot behandeling. Hij schreef een boek over bemoeizorg. Want dat vak leren psychiaters niet tijdens de opleiding, stelt hij.

Psychiater Jules Tielens werkt bij het Rehabteam van de Amsterdamse organisatie voor geestelijke gezondheidszorg Mentrum. De werkplek voor de mensen die sociaal-psychiatrische hulp bieden aan dak- en thuislozen is een monumentaal Amsterdams pand aan de Sarphatistraat. Hoge plafonds, open deuren en cliënten die een gezellig babbeltje maken met elkaar en het personeel. Een nette jongedame laat een koffiebekertje vallen, raapt het op en wil het onder de koffiemachine zetten. ‘Nee joh’, roept een man die er niet onverzorgd, maar ook bepaald niet smetvrezerig uitziet, ‘weet je wel hoeveel bacteriën hier op de grond liggen?’

In Tielens’ werk- en spreekkamer hangen foto’s en schilderijen van muzikanten naast kindertekeningen en bedankbriefjes van patiënten. Het bureau is netjes opgeruimd. ‘Clean desk policy, hè. Ik heb overigens ook een clean agenda policy: ik wil er niet tegenop zien een bepaalde patiënt te spreken. Als ik me aan iemand erger, bespreek ik dat dan ook gewoon. Dat helpt.’

De psychiater schreef samen met psycholoog Maurits Verster een boek over bemoeizorg, voor iedereen die werkt met chronische psychiatrische patiënten. Een praktisch handboek, met tips die meteen in praktijk kunnen worden gebracht. Voorop prijkt pontificaal de verzekering dat er ‘0% wetenschap’ in het boek te vinden is. 

Waarom vonden jullie het nodig, een handboek bemoeizorg?
‘Het schort in ons vak, de psychiatrie, aan ambachtelijke kennis. Je leert bijvoorbeeld eigenlijk niet goed hoe je moet praten met een psychotische patiënt. Ik heb dat in ieder geval in de opleiding niet geleerd, ik leerde het pas toen ik al psychiater was.

Er is wel veel aandacht voor wetenschap. Het moet evidence-based zijn, anders is het niet goed. Maar dat is natuurlijk onzin. Hooguit 20 procent van de psychiatrische praktijk is gebaseerd op wetenschap. Ik ben het dan ook pertinent oneens met René Kahn, die stelt dat boekenkennis veel belangrijker is dan mensenkennis.’

Echt leed
Tielens houdt zich alleen bezig met psychotische patiënten. ‘Je moet dak- of thuisloos zijn en verward, anders kom je er bij mij niet in.’ Dat wil overigens niet zeggen dat er geen persoonlijkheidsstoornissen of verslavingsproblematiek spelen. ‘Als je op straat leeft kun je zomaar antisociaal worden en gaan gebruiken.’

Het moet je wel trekken, werken met deze groep.
‘Sinds mijn studententijd heb ik al iets met de zelfkant van de samenleving, die trekt me. En ik heb ontzettend veel lol in het contact met mensen die een psychotische stoornis hebben. Die een andere realiteitsbeleving hebben dan wij. Mensen die wij in de war vinden, maar die dat zelf anders ervaren. Het is mijn ding. Ik zou doodgaan op een poli vol overspannen huisvrouwen.

En ik heb het gevoel hiermee onrecht weer recht te zetten. Wat wij hier zien bij patiënten, dat is echt leed. En daar kunnen ze niets aan doen, ze hebben er niet om gevraagd. Mensen die aan de bedelstaf raken door hun ziekte, die zijn van alle tijden. En die moet je helpen.’

Maar er lijkt weinig winst te behalen bij mensen die zoveel problemen hebben.
‘Dat is absoluut niet waar. We kunnen veel bereiken. Ik had net nog een consult met een vrouw, die was ooit de ramp van Amsterdam, niemand wist raad met haar, ze stond maar te gillen op straat. En nu, acht jaar later, is ze nog steeds in behandeling bij mij, en zitten we terug te kijken op wat een vreselijke tijd dat was. Het gaat goed, ze woont in een mooi pension, we hebben eindelijk de juiste diagnose, ze krijgt de goede medicijnen en ze wordt langzamerhand weer mens. Dat geeft veel voldoening, dat is een kick.’ 

Maar is dat vaak niet te hoog gegrepen?
‘Nee, je moet de lat hoog leggen. Streven naar het beste. Maar dat wordt meestal niet gedaan. Dan zegt iemand dat hij zo graag weer wil werken, dat hij ooit schilder was. “Nou, nou, begin eerst maar eens met vrijwilligerswerk.” Maar dat wil hij niet, hij wil schilderen! Geef iemand dan die kans. Je staat vaak verbaasd wat er nog in een klant zit.’

Verleiden tot zorg
‘Daar sta je dan: op de stoep door de brievenbus te praten of tegenover iemand die stomdronken is, boos en agressief of volslagen onverstaanbaar’, schrijft Tielens in zijn boek. Daarna volgen de tips. Die komen neer op veel geduld, veel tact en goed uitleggen wat je komt doen. ‘Kort, duidelijk, en met een extraatje als het kan, zodat je de ander niet afschrikt, maar hem iets vertelt wat hem kan aanspreken.’

Wat moet je als psychiater, of breder, als hulpverlener kunnen om deze mensen te helpen?
‘Het is een kunst om contact te krijgen met mensen die dat zelf niet willen. Want ze vinden zelf dat ze niets mankeren. Dat is het verschil met alle andere ziektes, lichamelijke of psychische. Want doorgaans willen mensen wél dat de dokter wat doet. Psychotische mensen moet je juist overhalen om zich te laten behandelen. En daar moet je je beleid op aanpassen. Je moet mensen verleiden om zich aan jou te binden.’

Hoe doe je dat?
‘Door wat te bieden. Wij hebben wat geld in kas, om wat boodschappen te doen bijvoorbeeld. Maar we helpen ook bij wooninstanties, dat soort dingen. Ik zet ook mezelf in, als persoon. Ik ben niet bang om iets persoonlijks te zeggen. We leren als dokters om een professionele distantie te bewaren, maar dat werkt in dit vak niet. Je moet geïnteresseerd zijn in alles. Ik voel me ook als een plattelandshuisarts, zo een als mijn vader was. Die wist ook alles van zijn patiënten, wanneer de koeien hadden gekalfd, of hoe hij de kinderen nog had gehaald.

Ik wil geenszins terug naar de geitenwollensokkensfeer die vroeger in de psychiatrie hing, maar bij ons is een huiselijke sfeer wel nodig. Anders komen mensen helemaal niet meer. We vinden het belangrijk dat de ontvangst vriendelijk is, dat ze een kopje koffie kunnen drinken, ze mogen met ons meelunchen. Het moet bijna hotelzorg zijn die we leveren. En verrassend genoeg blijken mensen dat te waarderen. Psychotische mensen zijn bijna altijd eenzaam. En de vriendelijkheid haalt ze uit hun isolement. Wij leveren geen behandeling, wij helpen mensen gelukkiger te worden.’

Doen niet alle psychiaters dat?
‘Nee. Bij een depressie of angststoornis bij een verder redelijk normaal functionerend persoon, is het voldoende om die aandoening te behandelen. En verder zoek je het zelf maar weer uit. Maar een psychotische dakloze wil juist niet worden behandeld voor zijn psychiatrische ziektebeeld. Dus moet je iets anders bieden.’

Elkaar aanspreken
Tijdens elf jaar bemoeizorg heeft Tielens veel meegemaakt, veel geleerd. Zijn ervaring wil hij graag overdragen. Vandaar het boek Bemoeizorg. Hij wil het gebruiken bij onderwijs.

Hoe moeten verbeteringen tot stand komen?

‘Als er nu iets niet goed gaat, veranderen we de vorm. We vergeten om naar onze eigen kwaliteit te kijken, en om elkaar daarop aan te spreken.
We zijn bijvoorbeeld bezig met de acute-opnameafdeling. Er heerst een nare sfeer, het werkt niet goed en er komt al jaren kritiek op. De arts-assistent mag het werk daar doen, er is geen psychiater te zien. Terwijl het juist de beste, meest ervaren mensen moeten zijn die daar werken. Want het gaat vaak om heropnames, mensen met een uitgebreide geschiedenis. En wat bedenken we? “We moeten er ic’s
van maken.” Maar er wordt niet gezegd: de kwaliteit van de mensen die er werken moet beter.’

De inspectie zou dat toch kunnen signaleren?
‘Nee, die stelt niets meer voor, die is zo uitgekleed. Terwijl de bevolking er wél op vertrouwt dat zij de kwaliteit bewaakt. Nee, we zullen elkaar moeten aanspreken op hoe we werken. En in de geestelijke gezondheidszorg zouden psychiaters daarin het voortouw moeten nemen. We moeten de incompetente en luie artsen, en die zijn er, aanpakken. Ik ben ook erg voor prijzen voor goede mensen, voor kwaliteitslijsten. En dan moet het gaan om wie een klinisch goede dokter is.

Want in de kliniek, daar moet je je kennis en ervaring inzetten. Ik hou me dan ook verre van stuurgroepen en commissies. Daar zie je ook altijd dezelfde mensen. Kom je daar aan met je koffertje met papieren, maakt een flauwe grap, praat wat en gaat weer weg. Na anderhalf jaar ligt er een rapport klaar dat linea recta in de la verdwijnt. Daar werk ik niet aan mee. Ik ben vaak genoeg gevraagd “joh, zou jij dit niet willen voorzitten, of word directeur van dat”. Dan zeg ik: “Nee, natuurlijk niet. Dan word ik net zo’n lul als jij.”’

Sophie Broersen