‘Kennis uit het verleden brengt kansen voor nu’

De zaal is met 25 plekken ‘uitverkocht’ en online zijn er nog eens ruim vierhonderd artsen die de districtsbijeenkomst willen volgen via de livestreamverbinding.* Toch is secretaris Martijn van der Meer van district Utrecht, die net is afgestudeerd als wetenschapsgeschiedkundige en de avond heeft georganiseerd, vooraf zenuwachtig. Zullen er niet veel no-shows zijn? Maar zijn zorg is onnodig: even later is elke stoel bezet, met de bekende anderhalve meter afstand ertussen. ‘We willen met deze avond reflectie bieden’, opent districtsvoorzitter en hartchirurg Jolanda Kluin de avond. Dat is precies waar huisarts Jolanda Bakker voor komt. En coassistent Bryce Renkema is benieuwd naar hoe mensen vroeger een epidemie het hoofd boden. ‘We denken altijd dat ze toen niets konden, maar dat is natuurlijk niet zo.’

Toverkogels

Zeker niet, beaamt hoogleraar geschiedenis van de farmacie Toine Pieters, na de sprankelende inleiding van arts maatschappij + gezondheid Jan Huurman. ‘Sinds het begin van de 20ste eeuw zijn we gewend om naar ‘toverkogels’ te zoeken, de magic bullets van Paul Ehrlich tegen difterie en syfilis: een medicijn dat meteen iets doet in het lichaam zonder ergens anders schade toe te brengen. Maar dat is niet alles. Zo weten we nog steeds heel weinig over de transmissie van lepra en daalt het aantal leprabesmettingen wereldwijd nauwelijks. Daarom is het belangrijk benaderingen uit het verleden niet zomaar af te doen. Voor de 20ste eeuw keken we veel holistischer naar epidemieën. We namen oorzaken mee als erfelijkheid, maar ook de ecologie: de mens in zijn omgeving.’

Suriname

Voor dat laatste reisde Pieters in 2013 af naar Suriname om bodemonderzoek te doen. ‘In Suriname zijn – door de slavenhandel met Afrika en migratie vanuit bijvoorbeeld Indonesië en Nederland – verschillende stammen van lepra te vinden. We wilden weten of dat ook terug te zien was in de grond van de verschillende leprakoloniën. Dat bleek niet het geval, maar we ontdekten wel dat de transmissie niet alleen van mens tot mens gaat: ook de uitwerpselen van dieren die de infectie dragen kunnen een rol spelen. En zelfs de grond zelf. Er zijn nog veel vragen te beantwoorden, maar kennis van het verleden biedt kansen om daarin interessante inzichten op te doen.’

Zindelijkheid

Ook universitair docent medische geschiedenis Timo Bolt reikt handvatten aan om vanuit het verleden naar de huidige epidemie te kijken. ‘Zo was tuberculose rond 1900 volksziekte nummer één. Hoewel vrijwel iedereen een keer besmet raakte, was niet iedereen even vatbaar voor de bacteriële infectie. En zelfs toen de ziektekiem bekend was, bleek alleen een vaccin niet voldoende. Er kwam aandacht voor de omgevingsfactoren – zoals vervuild water en slechte woonomstandigheden – en sociale hygiëne: afstand houden en handen wassen. Wat volgde was preventie van onderop, met consultatiebureaus die met huisbezoeken voorlichting gaven over het belang van zonlicht, ventilatie en ‘zindelijkheid’. Daardoor kwam tbc in Nederland binnen enkele decennia onder controle.’

Massatoerisme

Het verleden geeft een waarschuwing mee. ‘Destijds schreven de onderzoekers al dat ‘Nederland een witte vlek was in een donkere wereld waar tbc nog volop heerste’, vertelt Bolt. ‘Daarom is het jammer om te zien hoe er de laatste jaren is beknibbeld op de GGD’s. Terwijl infectieziekten volop op- of terugkomen. Door factoren als globalisering, massatoerisme en klimaatverandering wordt dat ook zeker niet minder.’ Pieters voegt daar nog aan toe dat ook de intensieve veehouderij in Nederland geen goed doet aan de ecologische omstandigheden. ‘Denk maar aan zoönosen of de manier waarop de ene na de andere nertsenfokkerij nu besmet raakt met covid-19.’

Een vaccin is een oplossing, maar in elk geval niet de enige

Nieuwe lessen

Reflectie heeft de avond zeker opgeleverd. Een arts overpeinst tijdens de discussie dat eerdere epidemieën ons hebben geleerd meer aan (sociale) hygiëne te doen, terwijl deze epidemie ons wellicht vraagt luxe op te geven, zoals het eten van minder vlees of minder verre vliegreizen maken. Waar de oplossing precies zit, zal de tijd leren. Maar zowel de zaal als de sprekers kunnen zich vinden in de uitspraak van Timo Bolt: ‘Een vaccin is een oplossing, maar in elk geval niet de enige.’

* Deze districtsbijeenkomst vond plaats voordat de aangescherpte covidmaatregelen van 29 september van kracht werden.

Naomi van Esschoten