Herinnert u zich de artseneed nog?

GEHEUGENSPECIAL

Je zou je eigenlijk je hele leven moeten herinneren wat je beloofd of gezworen hebt bij het afleggen van de artseneed, vindt Lode Wigersma, KNMG-directeur en voormalig huisarts.

Lang geleden – ik weet niet meer precies wanneer – ontving ik mijn artsenbul tijdens een korte ceremonie in het Amsterdamse Binnengasthuis. Zo’n twintig aanstaande dokters en hun dierbaren dromden in een klein zaaltje tezamen voor dit plechtige moment. De voorzitter van de examencommissie, befaamd hoogleraar psychiatrie Piet Kuiper – herinnert u zich hem nog? –, hield een korte toespraak waarin hij ons toetreden tot de artsenstand schilderde als een verheffing tot een hoger niveau van zijn, maar ook en vooral als het aanvaarden van een grote verantwoordelijkheid. Het was feitelijk de stap van gezel naar meester en dat maakte indruk. Er was jammer genoeg geen tijd om alle aanstaande artsen de eed of belofte zelf te laten uitspraken – de hoogleraar las de tekst één keer, waarna wij om beurten moesten zeggen dat we dat zweren of beloven.

De belofte die ik aflegde was een variant op de artseneed van 1878 die als volgt was geformuleerd: ‘Ik zweer (beloof), dat ik de genees-, heel- en verloskunst volgens de daarop wettelijk vastgestelde bepalingen naar mijn beste weten en vermogen zal uitoefenen en dat ik aan niemand zal openbaren wat in die uitoefening als geheim mij is toevertrouwd of ter mijner kennis is gekomen, tenzij mijne verklaring, als getuige of deskundige in regten gevorderd of ik anderszins tot het geven van mededeeling door de wet verpligt worde.’

Toen ik arts werd, waren er nog wat andere frasen aan deze officiële tekst toegevoegd over helpen, lijden verlichten en niet schaden, maar de exacte formules herinner ik me niet. Dat is jammer, want de bedoeling van dit ritueel is dat je je bewust bent, dat je door het verwerven van de artsenbul toetreedt tot de beroepsgroep artsen, en daarmee verklaart de gedragingen en mores van de professie tot de jouwe te maken. Het plechtig afleggen van artseneed of -belofte is een professioneel ‘inwijdingsritueel’. Je zou je eigenlijk je hele leven moeten herinneren wat je daar beloofd of gezworen hebt.

Geneugten der liefde

Ik heb de oorspronkelijke eed van Hippocrates, van enkele eeuwen vóór Christus, er nog eens op nagelezen om te zien of die ook dit rituele en professionele karakter heeft. Dat is het geval, zelfs nog meer dan de artseneed uit 1878. Het belang van de patiënt en het beschermen van het leven staan centraal, maar ook het onderscheiden van de eigen bekwaamheid en die van anderen: ‘Het snijden van de steen zal ik nalaten, ook als de ziekte duidelijk is; ik zal dit overlaten aan hen die hierin bekwaam zijn.’ De eed besteedde veel aandacht aan de leermeester die ik ‘zal eren en liefhebben als mijn ouders (…) en zo nodig mijn bezit met hem delen; de kunst leren zonder vergoeding en zonder dat daartoe een schriftelijke belofte nodig is’. Ook verplicht de arts zich de grondslagen van de kunst aan anderen te leren. En de arts zal zich verre houden van elke verleiding, in het bijzonder de geneugten der liefde met patiënten. Het beroepsgeheim was ook al in deze zeer oude eed een hoeksteen: ‘Al hetgeen mij ter kennis komt in de uitoefening van mijn beroep (…) zal ik geheimhouden en niemand openbaren. ’

Ethische principes

In 2003 is de artseneed aangepast aan de moderne tijd. Dat heeft geleid tot toevoegingen over
het goed luisteren naar en informeren van de patiënt, het eerbiedigen van de opvattingen van de patiënt, het zich toetsbaar opstellen als arts, het bevorderen van de beschikbaarheid en toegankelijkheid van de gezondheidszorg, en het bewust zijn van de verantwoordelijkheid die de arts jegens de samenleving heeft. Hiermee werd, zo beschreven Van Everdingen en Horstmanshoff
in hun commentaar op de nieuwe artseneed (2005; 149: 1062-7), het karakter van de eed hybride: enerzijds beschrijft hij ethische principes die houdbaar (zouden moeten) zijn, anderzijds moderne eisen aan de arts zoals toegankelijkheid, toetsbaarheid, verantwoordelijkheid en de patiënt centraal plaatsen. De commentatoren vonden die beide aspecten niet goed verenigbaar; zij vonden dat de eed met name ethische principes voor de arts moet bevatten. Maar is dat wel zo? Als we de artseneed beschouwen voor wat hij is: een plechtige toetreding tot de professie artsen, op wie bijzondere verantwoordelijkheden rusten, dan is het toch niet vreemd dat zowel ethische als professionele gezichtspunten hun plaats krijgen in de eed?

Dagelijkse praktijk

Om de eed de plaats in de professie te geven die hij verdient, zou het goed zijn als men zich de
eed herinnert en zich bewust is van de betekenis in de dagelijkse praktijk. Daarvoor moet de eed eigenlijk in het geheugen worden gegrift, en ik constateer (ook bij mezelf) dat het daar jammerlijk aan ontbreekt. Ik stel dan ook voor dat de tekst en de achterliggende bedoelingen van de artseneed jaarlijks uitvoerig worden besproken tijdens de studie geneeskunde en de medische vervolgopleidingen. Het aanhoren van de eed en het plichtmatige ‘dat beloof ik’ of ‘zo waarlijk helpe mij god almachtig’ bij het aanvaarden van de artsenbul mag wat mij betreft vervangen worden door
een promotieachtige opstelling waarbij iedere arts zijn kennis en inzichten over de artseneed verdedigt tegenover een panel van hooggeleerden. En ten slotte: ik zou het toejuichen als Medisch Contact en het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde wekelijks openen met de artseneed, in fluorescerende letters (en op de site natuurlijk nog flitsender!).

Zo vergeet geen student en geen arts ooit meer waartoe hij beroepsmatig op aarde is. Dit lijkt mij een waardevolle geheugensteun en een bijdrage tot goed professioneel functioneren!