Voorpublicatie: Onder het mes - Arnold van der Laar

‘Ik ben nog altijd op zoek naar een eufemisme voor pus, want ik vind dat een vervelend woord’, schreef Bert Keizer vorige week in zijn column in Medisch Contact. Chirurg Arnold van de Laar heeft er geen moeite mee, zo blijkt uit zijn boek Onder het mes. De beroemdste patiënten en operaties uit de geschiedenis van de chirurgie, dat deze week verschijnt.

Het woord komt nogal eens terug in zijn boek. Eén van de basishandelingen in de chirurgie is immers: ‘Het af laten vloeien van pus. (…). Zo is het mes in de chirurgie beland en hebben wij, chirurgen, de oude wijsheid “ubi pus, ibi evacua” nog steeds boven ons bed hangen: “Waar pus is, daar moet gedraineerd worden.” ‘

Lees in dat verband ook Van der Laars plastische verslag van de verwijdering van een perianaal abces bij koning Lodewijk XIV. Hij is één van de beroemde patiënten (anderen zijn bijvoorbeeld Kennedy, Lenin, Einstein en Houdini) wier chirurgische lotgevallen voor Van de Laar een fraaie kapstok vormen om, met oog voor sprekende anekdotiek en pikante details, de geschiedenis van zijn vak te vertellen. De chirurgen van die historische vips gingen soms terecht, soms ten onrechte met overtuiging en een zekere bravoure te werk. Geen wonder: chirurgen blaken immers van zelfverzekerdheid. Zo zijn ze. Kan best, zegt Van de Laar, maar daarachter gaat een voortdurende twijfel schuil. Het is ‘een manier om de verantwoordelijkheid te kunnen dragen (…). Gewoon doorgaan is dan ook het motto’.

In de inleiding bij zijn leesbare boek – Van de Laar is een goed verteller – zegt hij dat chirurgie ooit moet zijn ontstaan ‘als iets vanzelfsprekends, want zolang de mens bestaat, heeft hij kwalen gehad die “met de hand” geheeld moeten worden; waar je dus een chirurg voor nodig hebt, letterlijk een “handenman”’.’ Gedurende zeer lange tijd ging dat weinig zachtzinnig. Als we ons met een tijdmachine zouden verplaatsen naar een operatiekamer in de achttiende eeuw, zouden we ons doodschrikken. ‘Het gekrijs moet overweldigend zijn geweest, het bloed spatte alle kanten op en de stank van het verschroeien van een amputatiestomp was om onpasselijk van te worden, als in een gruwelijke horrorfilm.’

Ik zei het al: voor Van de Laar geen eufemismen.

In Medisch Contact als ‘smaakmaker’ een ingekorte voorpublicatie van een hoofdstuk uit Onder het mes, waarin de Britse koningin Victoria zorgt voor de doorbraak van de anesthesie. HM

Hoofdstuk 10

L’anesthésie à la reine: koningin Victoria

Victoria van Hannover was koningin van het Verenigd Koninkrijk en keizerin van India. In haar rijk ging de zon nooit onder. Haar kinderen en kleinkinderen behoorden tot vele Europese koningshuizen en het tijdperk waarin zij regeerde, is zelfs naar haar genoemd. Zij trouwde met haar neef, prins Albert van Saksen-Coburg en Gotha. Victoria en Albert waren een droompaar, het meest verliefde koppel in de Britse koninklijke geschiedenis. Minder bekend is echter dat ze ook constant ruzie hadden, slaande ruzie soms, en het was vaak hetzelfde twistpunt dat de stemming in Buckingham Palace jarenlang verziekte. Victoria kon het niet verdragen dat zij als machtigste vrouw op aarde telkens zó diep vernederd moest worden door de onmenselijke pijn bij een, volgens haar eigen woorden, zo beestachtige gebeurtenis als een bevalling. Zó driftig ging ze tekeer dat prins Albert uiteindelijk dreigde haar te verlaten als ze hem nog één keer zou slaan. Queen Victoria mocht dan een sterke vrouw zijn, deze aanslagen op haar gemoed en op haar zenuwen waren haar te gortig. En hoewel de geboortes van haar eerste zeven kinderen zonder enig probleem waren verlopen, had zij ze zelf als een onbeschrijflijk trauma ervaren, dat telkens werd gevolgd door een postpartumdepressie van ten minste een jaar, die naadloos overliep in de volgende zwangerschap. In 1853 was Victoria weer zwanger en wéér kreeg ze het op haar zenuwen van het aanstaande drama. Albert besloot dat het zo niet langer ging en kwam met ene dokter Snow aanzetten. Het werd tijd voor verdoving.

De eerste narcose, of eigenlijk de eerste operatie onder algemene verdoving, was op dat moment nog maar zeven jaar eerder uitgevoerd, op 16 oktober 1846 in het Massachusetts General Hospital in Boston. De tandarts William Morton had de patiënt Edward Abbott di-ethylether laten inademen. Terwijl hij sliep, sneed de chirurg John Warren een gezwel uit zijn nek. Alles ging goed, de patiënt had niets gevoeld en was gewoon weer wakker geworden na de operatie. Warren was zeer onder de indruk en sprak historische woorden met zijn understatement: ‘Gentlemen, this is no humbug.’ Het bleek een keerpunt in de geschiedenis van de chirurgie.

Al sinds de uitvinding van iets scherps had de snijdende mens die met zijn mes een ander wilde helpen te maken gehad met een spartelende patiënt. Een chirurg moest daarom snel zijn, niet alleen om zijn patiënt zo kort mogelijk pijn te doen, maar ook omdat het in bedwang houden van de patiënt door assistenten of omstanders maar weinig ruimte bood om er veel tijd voor te nemen. Voor chirurgen gold hoe sneller hoe beter. De Londense chirurg Liston begon zijn operaties steevast met een oproep aan zijn publiek: ‘Time me, gentlemen, time me.’ Mocht je werk namelijk nog niet af zijn als de patiënt zich lostrok, dan was de ellende niet te overzien. Het bloed spoot door het spartelen en de paniek alle kanten op. Dit leidde tot een kledingadvies. Chirurgen opereerden tot honderdvijftig jaar geleden in een zwarte jas. Dan viel het bloed niet zo op en hoefde de jas ook niet telkens uitgewassen te worden. Er waren chirurgen die er prat op gingen dat hun zwarte chirurgenjas zó stijf stond van het bloed dat ze hem rechtop konden zetten.

Snel moest je dus zijn. Snelheid stond voor veiligheid. Het betekende korte, trefzekere, diepe incisies – op de juiste plaats, in één keer goed en zoveel mogelijk weefsels in één keer door. Het stelpen van de bloedingen gebeurde daarom altijd aan het einde, ‘op de terugweg’, door de weefsels af te binden, te bewerken met het schroei-ijzer of door gewoon een heel strak verband aan te leggen. De methode was effectief, maar niet secuur en er was weinig plaats voor onverwachte omstandigheden. Dus niet alleen snel en bloederig, maar ook standaard: dat waren operaties noodgedwongen tot 16 oktober 1846.

Omdat de algemene verdoving voor een snelle chirurg maar tijdverspilling was, drong verdoving maar moeilijk door tot de dagelijkse chirurgische praktijk. Veel chirurgen waren openlijk tegen deze gevaarlijke en in hun ogen onnodige onzin, goed voor prutsers die de kunst van de snelheid niet beheersten. Maar dat ging veranderen dankzij het humeur van koningin Victoria.
Niemand zou er meer omheen kunnen nadat zij de algemene verdoving zelf, hoogstpersoonlijk had aangedurfd en er zoveel voordeel van had ondervonden. Het gaf precies dat zetje dat de nieuwe, onbekende, maar welkome ontdekking bij het grote publiek nodig had.

John Snow was een boerenzoon en amateuranesthesist die een boekje had geschreven over ether en chloroform. Het was niet nieuw wat Snow in 1853 deed, maar nog wel een rariteit. Zou Victoria hebben geweten dat hij eigenlijk helemaal geen expert was, dat hij eigenlijk ook niet wist wat de risico’s waren van wat hij bij haar ging doen of welke bijwerkingen er konden ontstaan? Hoeveel ervaring had hij, had hij al ooit narcose gegeven bij een zwangere patiënt en mag dat eigenlijk wel? Met bonzend hart zal Snow de trappen in het paleis naar de koninklijke slaapvertrekken zijn opgegaan. Het was avond, de gangen, ontvangstzalen en trappenhuizen waren verlicht door gaslicht. Het personeel zal zenuwachtig zijn geweest. De ministerraad was paraat, het volk wachtte in spanning af en daar, achter voorvertrekken en nog meer deuren, zal Snow de kreunende dame hebben gehoord. Zou de koningin in haar toestand in staat zijn geweest deze voor haar wildvreemde burger met respect en kalmte te ontvangen? Hij zal zich aan het hoofdeinde van de monarch in baringsnood hebben gezet en een zakdoekje over haar neus en mond hebben gelegd, waarop hij langzaam met een pipetje druppels chloroform zal hebben laten vallen. De chloroform zal overigens ook hem op de adem hebben geslagen, dat is onvermijdelijk, en hij zal zo af en toe zijn gezicht hebben afgewend om eens diep in en uit te ademen vanuit een andere richting.

Vanaf twintig minuten na middernacht, op 7 april 1853, gaf hij hare majesteit bij elke heftige contractie 15 druppels. ‘Her Majesty expressed great relief from the application, the pains being trifling during the uterine contractions, and whilst between the periods of contraction
there was complete ease.’ Zo schreef hij. Het kind werd om 1.13 uur geboren. De chloroform was dus gedurende 53 minuten geïnhaleerd. De koningin was verrukt, ‘… expressing herself much gratified with the effect of chloroform.’ Volgens Victoria: ‘… that blessed chloroform, soothing and delightful beyond measure.’ Het prinsje werd Leopold genoemd. Hun achtste kind, de vierde zoon. Albert was zonder meer in zijn nopjes, hoewel Victoria kort daarna verviel in haar ergste depressie tot dan toe.

Bij het grote publiek sloeg het nieuws in als een bom. In Frankrijk kreeg de chloroformverdoving de pakkende naam ‘l’anesthésie à la reine’. Patiënten wilden niet langer geopereerd worden zonder verdoving en binnen een paar decennia was het afgelopen met de oude snelle chirurgen. Er ontstond een nieuwe orde. Secuur, minutieus en droog werden de operaties, geen geraas en gebral, geen rondspattend bloed en gegil, maar rust en structuur. De incisies werden voorzichtig en berekenend. De weefsels werden niet meer allemaal in één keer doorgesneden maar laag voor laag, en bloedingen werden gestelpt voordat een volgende laag werd ingesneden, ‘op de heenweg’ dus en niet pas aan het einde. De chirurgie werd met grote nieuwe helden als Trendelenburg, Billroth en Volkmann een wetenschap van precisie en de kleur van de jas werd wit.

De anesthesie was een revolutie in de chirurgie. De volgende was de stapsgewijze introductie van hygiëne. In 1847 ontdekte de Hongaar Ignaz Semmelweis dat kraamvrouwenkoorts ontstond wanneer geneeskundestudenten die van de snijzaal kwamen, waar ze op lijken hun anatomie hadden geoefend, niet eerst hun handen wasten voor ze bij een bevalling assisteerden. Dat zoiets simpels als gewoon je handen wassen zoiets ernstigs als iemands mensenleven zou kunnen bepalen werd echter niet geloofwaardig gevonden en de man werd voor gek verklaard. Wat helaas niet meehielp was het feit dat Semmelweis leed aan een neurologische aandoening, waardoor hij langzaamaan daadwerkelijk gek werd. Pas nadat Louis Pasteur de bacterie had ontmaskerd als ziekteverwekker en Joseph Lister in 1865 als eerste met een ontsmettingsmiddel een chirurgische wondinfectie had kunnen voorkomen, werd het principe van Ignaz Semmelweis algemeen aanvaard.

De chloroform van Queen Victoria werd in de twintigste eeuw verlaten, omdat de stof schadelijk bleek te zijn voor de lever en hartritmestoornissen kon veroorzaken. Het meest gebruikte narcoticum op dit moment is 2,6-di-isopropylphenol, beter bekend als propofol. Het middel geeft bij het ontwaken de
sensatie alsof je heerlijk hebt geslapen! Het spul heeft een melkachtige kleur en kreeg daarom de bijnaam ‘happy milk’. De popster Michael Jackson was eraan verslaafd. Hij is in 2009 door het gebruik van propofol overleden omdat de dokter die het hem als genotsmiddel toediende, niet goed op hem had gelet. Dat is een echte medische fout, want een goede anesthesist zorgt voor een nauwlettende bewaking tot wel 24 uur na het ontwaken. Of John Snow dat overigens bij zijn patiënte heeft gedaan, is niet bekend.

Bij Victoria’s volgende bevalling stond zij erop dat dokter Snow er weer bij zou zijn met zijn anesthesie, op 14 april 1857. Het werd een meisje, prinsesje Beatrice. En wonder boven wonder kreeg Victoria deze keer geen zenuwinzinking. Het was haar negende en laatste kind.

Arnold van de Laar, Onder het Mes. De beroemdste patiënten en operaties uit de geschiedenis van de chirurgie.

Bestel dit boek  bij bol.com (paperback - € 19,90)