Mens/onmens
Rede en emotie
Plaats een reactieMens/onmens, Bas Heijne, Prometheus, 128 blz., 19,99 euro.
Als leidraad voor zijn nieuwe boek, Mens/onmens nam Bas Heijne een uitspraak van filosoof David Hume (1711-1776): Reason is the slave of the passions.
Lange tijd door Heijne uitgelegd als het idee dat mensen van nature niet rationeel zijn, dat je dus altijd rekening moet houden met onredelijkheid, met gevoelens die tegenstrijdig en onlogisch zijn. Pas kort geleden besefte hij dat Hume iets anders bedoelde, namelijk ‘dat het verstand, de rede, altijd getriggerd wordt door emotie, door iets wat heftig, instinctief beleefd wordt.’ En precies dat is in ons tijdsgewricht uit de hand gelopen: de emoties – Humes passions – zijn niet alleen steeds overheersender geworden, ze kunnen ook steeds geraffineerder worden bespeeld, ‘waardoor door emotie gekleurde feiten niet langer effectief bevraagd kunnen worden door de rede’. Kortom: feiten zijn ondergeschikt aan de beleving ervan. Het merkwaardige is dat tegelijkertijd in discussies over bijvoorbeeld vaccinatie en klimaatverandering de taal van de (pseudo)wetenschap dominant is geworden: ‘Men slaat elkaar om de oren met cijfers en statistieken en rapporten, haalt de cijfers van de ander onderuit, maar emoties en instinct, angst en verlangen worden nooit als zodanig benoemd – ze worden altijd aangekleed met de ‘neutrale’ taal van de wetenschap.’
Volgens Heijne zit er van meet af aan een weeffout in het project van de verlichting: die bracht ons het ideaal van vrijheid en gelijkheid, maar ook het geloof in ‘ieder voor zich’. Ze heeft er onder meer toe geleid dat de goed bedoelde rationele kijk op de wereld tot ‘een zielloos nuttigheidsdenken’ is verworden, waarin mensen worden gestuurd en gemanipuleerd totdat ze het gewenste gedrag vertonen, ‘ten behoeve van een rationeel geordende, economisch efficiënte, door en door gereguleerde maatschappij’. Bedenk nu zelf wat deze slotsom betekent voor de public health-gedachte om ons naar gezond gedrag te ‘nudgen’.
Heijne leest behalve Hume, ook opnieuw de Bergrede van Jezus, en het is – om in Bijbelse termen te blijven – toch een kleine openbaring dat daarin de sleutel blijkt te liggen voor een correctie op de huidige tijdgeest.
- Er zijn nog geen reacties