BOEKEN

Muziek als prothese

Harry S. was achter in de dertig en een briljant ingenieur toen bij hem een hersenaneurysma scheurde. Coma en een bloeduitstorting in de frontaalkwabben waren het gevolg. Na weken kwam hij bij. Geleidelijk keerden zijn verstandelijke vermogens terug, maar zijn emoties bleken zeer sterk afgevlakt. Zijn gemoed was niet in beweging te krijgen. Behalve als hij Ierse liedjes zong, dan liet hij een verbluffend scala aan emoties zien. Het was, schrijft Oliver Sacks in zijn nieuwe boek Musicofilia, verhalen over muziek en het brein, alsof muziek ‘als een soort vervanging of prothese voor zijn frontaalkwabben kon dienen en de emotionele mechanismen kon verschaffen die hij leek te ontberen’.

Tony Cicoria was orthopedisch chirurg toen hij op een herfstige middag door de bliksem werd getroffen. Hij kwam er, op een kortdurend geheugenprobleem na, goed vanaf. Maar na enige weken openbaarde zich een groot verlangen naar muziek, in het bijzonder pianomuziek. Sacks: ‘Als ik neurologisch naar hem keek, had ik het gevoel dat zijn hersenen nu heel anders moesten zijn dan vóór de blikseminslag of in de dagen daarna, toen uit neurologische tests geen duidelijke defecten waren gebleken.’ Zijn hersenen hadden zich op een of andere wijze gereorganiseerd en gereedgemaakt voor, zoals Sacks het omschrijft, ‘musicofilie’.

Artsen, zegt hij, vragen hun patiënten zelden naar haperingen of veranderingen in hun appreciatie voor muziek of in hun muzikale verbeelding. En dat is jammer, zo blijkt uit de weelde aan door hem verzamelde casuïstiek. De hersenen zoeken namelijk bij ziekte of na beschadiging steeds de wonderlijkste wegen om toch maar muziek te kunnen produceren.

Muziek kan daardoor ook een ongenode gast zijn. Sacks beschrijft hoe een joodse intellectueel met een verfijnde smaak voor geavanceerde twintigste-eeuwse muziek sinds hij doof is van uur tot uur wordt geplaagd door jengelende Duitse kerstliedjes en nazistische marsmuziek. Releasehallucinaties noemt Sacks ze: vanwege de doofheid is het auditieve brein van de man beroofd van zijn gebruikelijke toevoer en is het spontaan activiteit gaan opwekken. Daarbij naarstig en bijna pesterig speurend in zijn geheugen dat teruggaat tot in de nazitijd.

Volgens Sacks is ontvankelijkheid voor muziek en muzikale verbeelding afhankelijk van een uiterst verfijnde afstemming van hersensystemen die ver uitstijgt boven wat onze naaste verwanten op de evolutionaire ladder tot hun beschikking hebben. Systemen die bovendien erg gevoelig blijken voor interne prikkels zoals herinneringen, emoties en associaties. De vraag waar dat allemaal goed voor is, wordt met die wetenschap nog dringender. Van taal, die andere uniek menselijke eigenschap, is het evolutionaire voordeel wel duidelijk, muziek daarentegen blijft vooralsnog een raadsel. Mogelijk hebben onze evolutionaire voorlopers gecommuniceerd in een woordloze ‘zangtaal’ die evolueerde tot wat we nu taal noemen. Daarmee zou muziek een soort evolutionair residu zijn, een herinnering aan de vroegste geschiedenis van de mensachtigen. Maar het is ook mogelijk dat muziek nooit enige evolutionaire betekenis heeft gehad en louter het toevallige bijproduct is van andere vermogens en hersensystemen met een duidelijk adaptief belang, zoals het taalvermogen.

Sacks hecht grote waarde aan de helende werking van muziek, misschien zelfs wel iets te veel. Want voor Harry, Tony en alle soortgelijke gevallen uit zijn neurologische praktijk mag muziek dan een onbegrijpelijk wonder zijn, voor de joodse intellectueel en zijn lotgenoten is ze evengoed een vloek.

Musicofilia, Oliver Sacks.
Bestel direct: Paperback 49,95 euro | E-book 7,99 euro