Wie redt de ggz?

Dat correspondeert met het (nauwelijks variabele) percentage van de bevolking dat ernstige ­psychiatrische problemen heeft. Tegelijkertijd blijkt uit epidemiologisch onderzoek dat per jaar 20 procent van de Nederlanders zodanig psychisch lijdt dat een diagnose op basis van de veelgebruikte Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) gerechtvaardigd zou zijn. Deze mismatch tussen vraag en aanbod is een eenvoudige rekensom.

Geen label, geen geld

De ggz lijkt stuk: hoe kan dit? Meerdere problemen spelen een rol in het complexe systeem. In de eerste plaats is de psychiatrie zeer gemedicaliseerd. Je krijgt er het label ziek óf gezond (ook wel niet-ziek). In de DSM staat nadrukkelijk dat het hebben van een classificatie niet betekent dat je zorg nodig hebt. Omgekeerd betekent het gebrek aan een classificatie niet dat je die zorg niet behoeft. In de praktijk werkt dat lastig: geen label betekent geen geld.

Hoewel over de biologie van psychiatrische aandoeningen weinig zeker is, krijgen patiënten die in de ggz ­belanden vaak te horen dat de oorzaak van hun lijden van biologische aard is en dat medicijnen kunnen helpen. Met deze biologische benadering grijpen we sneller naar pillen en specialisten als oplossing. Door het classificeren van mensen in de hokjes ‘ziek’ of ‘niet-ziek’, medicaliseert de psychiatrie dus; met iedereen is immers wel iets mis. Het is daarom belangrijk om de DSM-classificaties niet te verheffen tot iets wat zij niet zijn: een verklaring. De labels uit de DSM vormen een beschrijving van geobserveerde problemen, niet van duidelijke aandoeningen die deze problemen verklaren en die alleen door medicatie zijn op te lossen. Het is dan ook belangrijk om in die ­complexe gevallen ruimte te geven aan de menselijke maat, en niet zozeer te focussen op de gevonden oorzaak, maar op de context van patiënten en wat voor hen werkt.

Altijd gelukkig

Bovendien lijkt de samenleving haar mentale weerbaarheid kwijt te zijn. We willen altijd gelukkig zijn. ‘Het is niet normaal om mooi en succesvol te zijn en alles onder controle te hebben’, stelt hoogleraar Damiaan Denys in een interview met NRC. Maar ben je in de keuze tussen ziek en gezond dan ziek als je je ongelukkig voelt? ­Waarschijnlijk wel. De waarheid is genuanceerder. Prof. dr. Jim van Os stelt poëtisch: ‘Je bent nooit helemaal ziek, nooit helemaal gezond.’ Daar moeten we mee leren omgaan. Door te veel patiënten te moeten behandelen, staat de ­psychiatrische zorg onder enorme druk. Eén op de vijf personen in Nederland zorg bieden, dát kan de ­specialistische zorg niet aan. Ondertussen zijn er in totaal 250 duizend mensen met een zeer ernstige psychiatrische aandoening, met langdurige en meervoudige problematiek; 20 duizend (8%) van hen zitten in acute zorgnood. Vaak vallen juist die patiënten die de zorg het hardst nodig hebben, door het huidige systeem tussen wal en schip. In de ggz mogen patiënten immers geweigerd ­worden vanwege het ontbreken van een acceptatieplicht zoals we die kennen in de curatieve zorg. Het gevolg is dat de mensen met complexe problematiek geen toegang krijgen, omdat zij volgens het huidige verdienmodel binnen de ggz te weinig opleveren. Eenvoudige problematiek kan immers door kleinschalige of privé-instellingen met ­kortere wachtlijsten worden opgevangen, terwijl juist de dure en complexe problematiek, die moeilijker ‘te genezen’ is, bij de grote instellingen terechtkomt met ­lange wachtlijsten en financiële krapte.

Bij grote instellingen zijn er lange wachtlijsten voor complexe problematiek

Acceptatieplicht

Het stuwmeer aan wachtende patiënten neemt alsmaar toe. Een eerste stap in de goede richting zou een acceptatie­plicht kunnen zijn; in de somatische specialismen func­tioneert dat goed. Het is dan niet de bedoeling dat elke ­patiënt bij elke willekeurige ggz-instelling wordt geaccepteerd, maar overleg tussen de ggz-aanbieder, huisarts en een wijkteam voor inventarisatie en plaatsing zou een goede optie zijn. Hier maakt Jacobine Geel, voorzitter van GGZ Nederland, zich hard voor. Ook is het cruciaal om mentaal welzijn meer te benaderen als public health, waarbij de focus ligt op preventie, weerbaarheid en onlinehulp. Helaas lijkt er op geestelijke klachten nog steeds een taboe te rusten, wat de drempel om hulp te zoeken verhoogt en mogelijk leidt tot een delay in de behandeling. Als er meer aandacht en financiële ruimte zou zijn om ook op dit gebied preventieve zorg te leveren, kan dit de specialistische ggz deels ontlasten. Deze oplossingen zijn laagdrempelig en kunnen de wachtlijsten verkorten. Zo kan de ggz (specialistische) zorg leveren aan de mensen die het op dat moment hard nodig hebben, in plaats van het blijven vullen van stuwmeren vol complexe casuïstiek.

Menselijke maat

De ggz zou in termen van labels zelf kunnen worden bestempeld als ziek. Er is een mismatch tussen vraag en aanbod van zorg, medicalisering van patiënten en een financieel systeem dat leidt tot een file aan complexe ­problematiek die geen enkele ggz-instelling wenst te behandelen. De ggz valt als een wankele blokkentoren om en kan niet meer de nodige zorgkwaliteit bieden. Een acceptatieplicht zou kunnen bijdragen aan een goede doorstroom van patiënten en een gelijke behandelkans voor lichtere en voor complexere meervoudige problematiek. Daarnaast is het tijd voor een andere benadering van psychische klachten: mentaal welzijn moet een aandachtspunt zijn voor de publieke gezondheidszorg. Meer aandacht en laagdrempelige vroegtijdige hulp zou een gedeelte van de mensen kunnen behoeden voor progressie van klachten met noodzaak tot specialistische zorg. Het is tijd om de DSM-classificering los te laten en meer ruimte te creëren voor de menselijke maat.

Uiteraard is niet alleen het systeem verantwoordelijk voor de juiste geestelijke gezondheidszorg. Ook wij kunnen hier als jonge dokters aan bijdragen. Het zou mooi zijn als wij de ruimte en veiligheid kunnen bieden om mentale gezondheid beter bespreekbaar te maken in de spreek­kamer en daarbuiten. 

Bronnen

Interview Jacobine Geel, GGZ-voorzitter in de Trouw. November 2020.

Integrale zorg voor mensen met lichamelijke en psychische aandoeningen. Advies Gezondheidsraad, mei 2020.

Zeg vaker ‘nee’ tegen patiënten met milde psychische klachten die naar een psycholoog of psychiater willen, Volkskrant.

Interview: ‘De GGZ behandelt psychische problemen te vaak alsof er iemand met een gebroken arm binnenkomt’, Volkskrant.

'Patiënten met complexe psychiatrische problemen vaker afgewezen bij ggz', Radar.

De psychiater wil de regie over de ggz-behandeling terug, Trouw.