Verzet met een injectienaald

Tijdens de Duitse bezetting hebben tal van studenten deelgenomen aan het verzet, zoals liquidaties, spionage, en het regelen van onderduikadressen voor Joodse kinderen. Ze behoorden tot de eersten die erin slaagden clandestien de Noordzee naar Engeland over te steken, en hielpen ook andere mensen naar geallieerd gebied te ontsnappen. Historicus Jeroen Kemperman zet het in een nieuwe, veelomvattende studie, Oorlog in de collegebanken, allemaal op een rij. Ook de rol van studenten geneeskunde komt daarin aan bod. Kemperman is werkzaam bij het NIOD, het onderzoeksinstituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Staken

Een van de eerste beslissende momenten waarop de studenten in actie kwamen was de fameuze rede van de Leidse jurist en hoogleraar Rudolph Cleveringa op dinsdag 26 november 1940, waarin hij protesteerde tegen het door de Duitsers opgelegde ontslag van Joodse medewerkers. Leidse rechtenstudenten besloten daarop hun studie te staken. Geneeskundestudenten vroegen zich vervolgens af wat te doen: was Nederland het beste gediend met een staking of met het voortzetten van de opleiding? De meerderheid besloot tot het eerste. Slechts twee geneeskundestudenten waren tegen, onder wie één NSB’er. Volgens Kemperman scheelde het waarschijnlijk dat de discussie uitsluitend werd gevoerd door tweede- en derdejaars, en niet ook door ouderejaars die al in het ziekenhuis bezig waren met de praktische patiëntenzorg. ‘Zij waren mogelijk minder snel bereid geweest om het werk neer te leggen. Eén van diegenen die tot staken besloten vertelde vele jaren later overigens dat de aanwezigen op dat moment niet “precies voor ogen hadden wat dat staken nou precies inhield”. ’

In 1943 was er weer zo’n moment: toen eisten de Duitsers dat studenten een loyaliteitsverklaring zouden tekenen, anders mochten ze niet blijven studeren. De overgrote meerderheid van de studenten weigerde; sociale druk speelde daarbij overigens een grote rol zo, betoogt Kemperman, vooral binnen de studentenverenigingen.

Verzet

‘Jongemannen die bij voorkeur het grootste deel van hun tijd met de neus in de boeken zitten, wekken niet de indruk uit het juiste hout gesneden te zijn om zich bezig te houden met gewelddadige overvallen, bevrijdingsacties en liquidaties’, aldus Kemperman. Dat het verzet niettemin gebruikmaakte van hun specifieke expertise bewijst zijn relaas van twee Utrechtse geneeskundestudenten, Willem Beck en Cees Honig, die samen met dertien anderen in maart 1943 het Amsterdamse bevolkingsregister overvielen. Het verhaal laat ook zien dat arts of geneeskundestudent zijn je soms kon beschermen tegen een gruwelijk lot.

Kemperman noteert dat het duo speciaal was meegenomen om hun medische vaardigheid: ‘Zij moesten de bewakers door middel van een verdovende injectie tijdelijk uitschakelen.’ Dat lukte, waarna met explosieven en brandstof brand werd gesticht. Helaas werd slechts een betrekkelijk klein deel van de persoonskaarten vernietigd. En tot overmaat van ramp vielen op één na alle overvallers kort daarop in handen van de Duitse bezetter; Honig werd opgepakt terwijl hij in het Utrechtse Academisch Ziekenhuis met zijn artsexamen verloskunde bezig was.

Een medegevangene beschreef de twee geneeskundestudenten, die in nabijgelegen cellen zaten opgesloten, later als ‘aardige kerels, wat primitieve idealisten, maar vrolijk en volkomen onsentimenteel.’ Beck en Honig waren de enigen van de groep die niet ter dood werden veroordeeld maar vijftien jaar gevangenisstraf kregen opgelegd. Kemperman daarover: ‘Reeds uit de manier waarop zij tijdens het proces verhoord werden, kon door de anderen worden opgemaakt dat de twee aankomende geneeskundigen anders behandeld zouden worden. “Sie sind mit Leib und Seele Artzt, nichtwahr?”,  had de voorzitter van het Duitse SS- und Polizeigericht op welwillend klinkende wijze aan Honig gevraagd.’ Beck en Honig werden naar het concentratiekamp Dachau overgebracht en overleefden de oorlog. De twaalf andere veroordeelden werden op 1 juli gefusilleerd.

Bevoorrecht

Uiteraard zaten lang niet alle studenten in het verzet, en zeker niet van meet af aan. Na de oorlog verklaarde de Utrechtse student geneeskunde Piet Henry: ‘Het was niet zo dat ik vanaf het begin m’n mouwen ging opstropen en iedereen ging helpen. Mijn studie stond eerst gewoon vooraan.’ Dat hij zich later toch aansloot bij het verzet was omdat hij vond dat het nou eenmaal moest. Hij meende dat hij niet gewoon ‘op zijn krent’ kon blijven zitten, alleen omdat hij een bevoorrecht leventje leidde.

Meer dan vierhonderd studenten zijn tijdens de oorlog omgekomen. 

zie ook

boek

Witte Jassen en Bruinhemden

Moeten Nederlandse artsen in de Tweede Wereldoorlog gewoon hun werk blijven doen? Of moeten ze valse diagnoses stellen en de patiënt afkeuren voor transport? Moeten ze actief worden in het verzet en een stengun smokkelen in de dokterstas?