‘Film brengt de belevingswereld van patiënten dichterbij’

Oud-staatssecretaris van VWS en specialist ouderen­geneeskunde Marlies Veldhuijzen van Zanten kijkt het liefst naar films die gebaseerd zijn op een ware geschiedenis. ‘Het is een manier om je ontvankelijk te maken voor wat andere mensen overkomt.’  Henk Maassen

Medisch Contact en Arts in spe wilden het wel eens weten: welke films zou elke arts of elke arts in spe gezien moeten hebben? Een deskundige jury boog zich over de vraag en bracht een lijst van zo’n 140 kandidaat-titels terug tot een handzaam overzicht van 25 films. Criteria: de films moesten inhoudelijk sterk zijn, een groot thema tot uitdrukking brengen en maatschappelijke impact hebben gehad. Al die films zijn te zien tijdens het internationale filmfestival Film by the Sea (zie kader).
Voorzitter van de jury is oud-staatssecretaris van VWS en specialist ouderengeneeskunde Marlies Veldhuijzen van Zanten. Zij vertelt over haar favoriete titels.

Wat vond u van het plan zo’n lijst te maken?
‘Een heel goed idee. Er bestaan verschillende manieren om je ontvankelijk te maken voor wat andere mensen overkomt. Eén daarvan is rustig gaan zitten in een donkere ruimte en je open te stellen voor het verhaal van iemand anders. Een film is in zijn compactheid intensiever dan het lezen van een boek. Documentaire of speelfilm – dat maakt mij niet uit. Ik kijk het liefst naar films die gebaseerd zijn op een ware geschiedenis. Ze mogen er van alles aan veranderen en wat we te zien krijgen hoeft ook helemaal niet representatief te zijn voor alle patiënten of zelfs maar voor de meerderheid, als de bouwstenen maar geworteld zijn in de werkelijkheid. Ik houd daarom helemaal niet van sciencefiction.’

In welke film is dat goed geslaagd?
‘Zonder twijfel Awakenings – al jarenlang een persoonlijke favoriet die helaas de top 25 niet heeft gehaald. Over patiënten met een ziekte die doet denken aan de ziekte van Parkinson. Met die ziekte heb ik als arts en privé veel te maken gehad. De belevingswereld van de patiënten wordt in die film van heel dichtbij in beeld gebracht. De uitstraling van de mensen met deze ziekte is introvert: er gebeurt iets met hun mimiek, hun denken en communicatie dat empathie met hen in de weg staat. In het algemeen zie ik het als de opdracht van dokters door zulke effecten van ziekte heen te kijken, effecten die bijna altijd ontluistering betekenen, en te zoeken naar de persoonlijkheid van iemand, waardoor je uiteindelijk toch op gelijkwaardig niveau met elkaar kunt communiceren. Zeker in de langdurige of terminale zorg is dat, weet ik uit eigen ervaring, heel belangrijk. Dat vraagt wel om oefening in het innemen van iemand anders’ perspectief. Wat doen frustratie en verdriet met je? Een collega heeft wel eens tegen mij gezegd dat het niet goed is dat ik mij het lot van patiënten zo aantrek. Want dan ben je geen goeie dokter. Ik ben het daar niet mee eens. Je moet steeds een afweging maken tussen toegankelijk zijn en mee willen voelen, en weer afstand nemen en klaar zijn voor de volgende patiënt. Dat is de les van Awakenings en dat is voor mij de essentie van dokter-zijn.’

Boven aan de lijst prijkt Mar adentro.
‘Ja, daar kan ik me zeer in vinden. Mijn eigen loopbaan heeft zich precies afgespeeld in de periode dat hier een unieke brede maatschappelijke discussie is gevoerd over levensbeëindiging die ik daardoor intensief heb meegemaakt. Ik waardeer de wijze waarop we als samenleving dat proces hebben doorlopen zeer, en het moest dus een van de onderwerpen zijn in onze filmlijst. De setting – het is een Spaanse film – laat impliciet de waarde zien van wat we in Nederland hebben bereikt met wetgeving die je wereldwijd gerust toonaangevend mag noemen.
De film is het verhaal van een tetraplege man die ondanks het ontluisterende van zijn afhankelijkheid en zijn fysieke verval een sterke persoonlijkheid is gebleven. Je krijgt een tweelagig beeld van de hoofdpersoon: zijn vitaliteit en schoonheid van voor het ongeluk blijven doorschemeren vanachter de façade van de verlamde versie, die niet meer zo sterk of mooi is.
De gedachtewisselingen die het gevolg zijn van zijn besluit niet verder te willen leven, bestrijken een goed deel van de emotionele, relationele en morele invalshoeken en dilemma’s die spelen op het terrein van vrijwillige levensbeëindiging. De kracht die de verlamde man moet opbrengen om zijn eigenwaarde te bewaren en om zijn positie binnen relaties gelijkwaardig te houden, dwingt respect af. Zijn aandacht voor zijn familieleden en andere bezoekers blijft autonoom en geeft hun ook de ruimte voor reacties en emoties. De wijze waarop hij bijna meditatief ontsnapt aan zijn bewegingloosheid is bovendien echt prachtig in beeld gebracht.’

Zijn er ziektebeelden die niet goed in beeld zijn gebracht?
‘Ja, dementie. Vaak roepen films door de simplificatie wrevel bij mij op. Alsof het alleen maar gaat om dingen niet meer kunnen onthouden. Alsof het maar een paar jaar duurt. Die gruwelijkheid en angst voor het verlies van jezelf, de mantelzorgers die steeds maar op hun tenen moeten lopen. Het verlies van persoonlijkheid en zekerheden moet wel heel goed in beeld gebracht worden om dementie recht te doen. Toch moet het kunnen, maar misschien heb je niet genoeg aan één film en zouden meerdere films meerdere aspecten moeten belichten.
Misschien vond ik Iris (niet op de lijst, red.) over de dementerende schrijfster Iris Murdoch nog het beste. Vooral de korte scène waarin ze tegen haar man zegt dat ze niet meer kan schrijven. Van het ene op het andere moment verliest ze haar zelfvertrouwen en een deel van haar eigenheid. Je voelt als kijker dat het voor meer staat, en dat het niet zomaar is op te lossen met een geheugensteuntje of een troostend woord. De bodem is uit haar bestaan gevallen.’

Veel films die uiteindelijk de top 25 hebben gehaald had u al eens gezien, maar sommige niet. Welke van die ‘nieuwe’ films raakten u het meest?
‘In de eerste plaats Wit, die zou ik zeker hebben gebruikt als ik nog les had gegeven. Hij houdt de medicus en de verpleegkundige op een milde manier een spiegel voor en betrekt nadrukkelijk de toeschouwer in het verhaal. Je ziet een doodzieke, intelligente, goedgebekte maar eenzame vrouw die in het medisch traject terechtkomt, en zich zo nu en dan rechtstreeks tot de kijker richt. Ze ondergaat haar lot heel dapper en laat heel veel over haar kant gaan. Gaandeweg wordt ze meer en meer als een lastig object behandeld. De afstand tussen haar en de arts wordt steeds groter. Ze doet zozeer een appel op je als kijker dat je bijna de telefoon wil pakken om het ziekenhuis te bellen dat het zo niet verder kan. Ze zet je eigenlijk in de rol van mantelzorger.
The Diving Bell and the Butterfly vond ik buitengewoon griezelig. Die hulpeloosheid van de hoofdpersoon: het is verschrikkelijk zo bang te zijn. Bij patiënten die ik heb meegemaakt in condities vergelijkbaar met die van de hoofdpersoon in deze film – hij heeft een zogenaamd locked-insyndroom – heb ik die angst vreemd genoeg nooit zo sterk gevoeld. Ik ben er wel altijd alert op geweest. Maar ja, deze film is wel gebaseerd op een werkelijke casus. Ik denk dat hij voor mij valt in de categorie “ik-moet-er-zelf-niet-aan-denken”.’

Wit en The Diving Bell geven een weinig vleiend beeld van het optreden van dokters. In Amour, over een oude man die voor zijn ernstig aftakelende echtgenote zorgt, ontbreken ze geheel.
‘Dat is het – misschien onbedoeld – knappe van die film: je ziet geen arts. Zeker in intramurale instellingen heb je als professional het idee dat de vaste structuur bestaat uit hulpverleners, met daarbinnen “de cliënten” of “de patiënten”. Zo spreek je er ook over. Godzijdank beleven patiënten het niet zo. Het grootste deel van hun tijd speelt zich af in een totaal andere, eigen wereld. Amour wijst ons als professionals onze plaats: we blijven buiten­staanders.’