De kunst van het leren kijken

In het Museo del Prado in Madrid hangt het schilderij ‘De Drie Gratiën’ van Peter Paul Rubens. Als je het schilderij in detail bekijkt zie je bij de middelste vrouw een scoliose en een trendelenburg-teken. Bij de vrouw links valt een platvoet en hyperextensie van ringvinger en pink op. Daarnaast lijken alle drie de vrouwen een lordose en laxiteit van de bovenste oogleden te hebben.

Dit alles tezamen doet denken aan het hypermobiliteitssyndroom. Die diagnose lijkt plausibel omdat de drie vrouwen zussen van elkaar zijn. Rubens schilderde dit schilderij in 1639, terwijl het syndroom pas in 1967 voor het eerst is beschreven. Dit laat zien hoe een schilder zonder medische kennis, maar met oog voor detail, de lichamen nauwkeurig wist af te beelden.¹

Zorgvuldig observeren

Schilders uit de renaissance observeerden hun objecten zeer nauwkeurig om het lichaam zo waarheidsgetrouw mogelijk af te beelden. Zorgvuldig observeren is ook voor een arts een belangrijke vaardigheid. Stel, je werkt op de Spoedeisende Hulp en er komt een patiënt binnen. Je ziet hem bij het inademen zijn neusvleugels opvallend spreiden en bij elke ademhaling zijn nekspieren aanspannen. Dit zegt je dat de patiënt in ademnood is. En als je iemand ziet binnenkomen met een voorovergebogen lichaamshouding en een schuifelend looppatroon denk je aan de ziekte van Parkinson.

Om tot een diagnose te komen, is het belangrijk om bepaalde patronen te herkennen, te beschrijven en te interpreteren. De arts van nu lijkt deze observatietechnieken steeds minder te gebruiken, omdat hij of zij over allerlei technologische faciliteiten kan beschikken. Je vraagt snel laboratoriumtesten aan, doet beeldvormend onderzoek of zet andere diagnostische technieken in. Omdat al die middelen je op het spoor van een diagnose kunnen brengen, vergeet je haast om echt goed naar je patiënt te kijken. Je zult als coassistent ook wel eens hebben meegemaakt dat er nieuwe informatie over je patiënt bekend wordt en je achteraf denkt: ‘Oh dat had ik nog niet gezien’. Bovendien gaat er tijdens de studie geneeskunde meer aandacht naar het aanleren van pathofysiologische mechanismen van ziektes dan naar het aanleren van deze observatietechnieken.

Positief effect

Het implementeren van kunstobservatie in het medisch curriculum zorgt voor betere basisartsen. Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde publiceerde een literatuuronderzoek waaruit bleek dat kunstobservatie een positief effect heeft op de observatievaardigheden van medische studenten.² Vooral de algemene en gedetailleerde waarneming en de patroon- en emotieherkenning van de studenten verbeterden. Er zijn ook aanwijzingen dat kunstobservatie het creatief denken en het empathisch vermogen stimuleert.³

Kijken en observeren gaan vaak gepaard met (voor)oordelen. Het is niet objectief. Dit geldt niet alleen voor het kijken naar kunst, maar ook voor het kijken naar patiënten. Gynaecoloog Frank Willem Jansen, die zich bij de Universiteit Leiden bezighoudt met het implementeren van kunst in het onderwijs voor geneeskundestudenten, stelt: ‘artsen hebben de neiging om snel een patroon te herkennen en hier een betekenis aan toe te kennen. Kunst leert je objectiever te kijken en daarna pas te interpreteren.’⁷

Strategieën

Je kunt kunst op meerdere manieren in de opleiding verwerken. Zo worden er verschillende strategieën gebruikt om naar kunst te kijken. Bij de visual thinking strategy wordt kunst geobserveerd door middel van drie open vragen: 1. Wat is er aan de hand in dit kunstobject?, 2. Wat zie je waardoor je dat zegt? En 3. Wat kunnen we nog meer vinden?

Een andere strategie gebruikt het acroniem PROVOKE, bekend uit de dermatologie om huidafwijkingen te beschrijven. De ‘R’ staat bij kunstobservatie bijvoorbeeld voor de relatie tussen de afgebeelde personen en de ‘O’ voor opsporen van details zoals kleur en vorm.⁵ Al deze technieken dwingen je om gedetailleerd te observeren, nauwkeurig te beschrijven en zonder oordeel te interpreteren.

In de Verenigde Staten worden al op grote schaal kunstgerelateerde cursussen toegepast in de opleiding tot arts. In ons land is dit nog niet het geval, hoewel steeds meer universiteiten kunst in enige vorm een plaats geven in het curriculum. Zo worden in Nijmegen, Leiden en Utrecht extracurriculaire cursussen aangeboden voor geïnteresseerde geneeskunde (honours)studenten. In Rotterdam heeft kunst zelfs al een vast plekje in het curriculum van de bachelor gekregen. In het tweede jaar van de bachelor gaan Rotterdamse studenten op bezoek bij Museum Boijmans van Beuningen, waar ze gericht gaan oefenen met het verschil tussen het beschrijven en het interpreteren van kunst.⁶ Dit is een goed begin, maar zou kunst, gezien de positieve effecten, niet een verplicht onderdeel moeten worden in het curriculum van de studie geneeskunde aan elke universiteit?

Bronnen

1. Mengxiao Ge S. Observation: importance of Art in Medicine. October 1, 2013. McGill University.
2. Elbert NJ, ten Cate TJ. Kunstobservatie in het medisch curriculum. NTvG. 2013; 157: A6015.
3. Maassen H. ‘Kunstobservatie maakt betere dokters’. Medisch Contact. Mei 2016.
4. Merckelbach SME, van der Waal RIF, Crijns MB. Kunst kijken verbetert observatievermogen. Nederlands Tijdschrift voor Dermatologie en Venereologie, jaargang 28, nummer 1, januari 2018
5. Naghshineh S, Hafler JP, Miller AR, Blanco MA, Lipsitz SR, Dubroff RP, Khoshbin S, Katz JT. Formal art observation training improves medical students' visual diagnostic skills. J Gen Intern Med. 2008; 23(7): 991-7.
6. Reijntjes M, de Ruiter P, Linsen L et al. De plaats van kunstobservatie in de opleiding geneeskunde in Nederland. TSG Tijdschr Gezondheidswet 99, 75-9 (2021).
7. van Paassen D. Het melkmeisje bloost niet. De Groene Amsterdammer. 7 juli 2021, nr. 27.