Prenatale diagnostiek: een miljardenmarkt
Plaats een reactieActueel
NIPT is onderwerp van internationale concurrentieslag
In Nederland onderzoeken we nog of de niet-invasieve prenatale testen (NIPT) wel goed genoeg zijn om op grote schaal aan zwangeren aan te bieden. Intussen vechten de internationale biotech-bedrijven elkaar al jarenlang de tent uit over patenten.
Het is april 2016. Er zijn twee bedrijven. Allebei maken ze NIPT-testen. Het ene bedrijf klaagt het andere aan, vanwege mogelijke inbreuk op het patent. Die aanklager heet Illumina, een enorm groot Amerikaans biotechnologiebedrijf, 20 miljard waard. De aangeklaagde partij is het Zwitsere Genoma, een dochterbedrijf van het in Zutphen gevestigde Esperite. Esperite doet momenteel goede zaken met Tranquility, hun genetische test voor trisomie 21, 18 en 13. In het jaarverslag over 2014 staan mooie grafiekjes, over de mogelijke prijs- en verkoopontwikkeling van de test. De prijs zou van 680 euro in 2014 naar net boven de 300 in 2017 dalen. Voor de verwachte verkoopcijfers geldt blijkbaar: the sky is the limit. Van 2000 stuks in 2014 naar 40.000 in 2016 en daarna recht omhoog.
Strijd gaat door
Deze recente kwestie is het topje van de ijsberg. Er zijn namelijk veel meer bedrijven die NIPT-testen ontwikkelen, en ze liggen al jaren met elkaar overhoop, in rechtszalen over de hele wereld, over patenten die bij alle grote bureaus liggen. Zo lag Illumina bijvoorbeeld langdurig in de clinch met Sequenom. Sequenom is het Amerikaanse bedrijf dat als eerste een NIPT op de markt bracht en de exclusieve rechten heeft op de moeder aller NIPT-patenten. Dat is een Amerikaans patent dat Dennis Lo kreeg toegekend in 2001. Hij staat bekend als de ontdekker van celvrij foetaal DNA in het bloed van de moeder. Die twee grote spelers op de NIPT-markt, Sequenom en Illumina, hebben vrede gesloten, en hebben nu gezamenlijk een hele reeks patenten in bezit. De strijd gaat echter door. Illumina klaagt dus Esperite/Genoma aan, maar is ook al in gevecht met Premaitha. Dat Britse bedrijf produceert de eerste NIPT met een CE-markering. Premaitha tekende op zijn beurt vorig jaar een samenwerkingsverband met Esperite/Genoma. Wat was dat ook alweer? Jawel, het Nederlandse bedrijf dat die Tranquility-test maakt. Wie probeert alle bedrijven en patenten in een schema te zetten, en de verschillende overnames, samenwerkingsverbanden en rechtszaken daartussenin te plaatsen, moet van goeden huize komen. En de beursberichten bijhouden, want daar is de meeste interesse in deze verwikkelingen. Na elk persbericht dat de bedrijven de deur uitdoen vliegen de aandelen op of neer.
Geld verdienen
Er valt veel geld te verdienen in de wereld van prenatale testen. In 2014 hield Stephen Little, de voorman van boven-genoemd bedrijf Premaitha, een presentatie op een bijeenkomst georganiseerd door de ShareProphets – ‘aandelenprofeten’, een nieuwsforum voor beursvolgers.(1) Hij legde aan de toehoorders uit hoe bedrijven geld kunnen verdienen aan diagnostiek. Je kunt een laboratorium opzetten en daar tests uitvoeren. Maar dan kun je niet zo makkelijk uitbreiden. Je kunt ook tests en apparatuur gaan leveren aan bestaande laboratoria. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker. Premaitha was op dat moment al hard op weg om zogenaamde diagnostische kits voor een NIPT op de markt te krijgen. Het plan? De markt veroveren, eerst de Europese, daarna zijn Azië en het Midden-Oosten aan de beurt. Waarom niet Amerika? Te veel gedoe met regels en patenten. De rest van de wereld kost hem maar 5 tot 10 procent van de moeite die hij in de VS zou moeten stoppen. ‘En zelfs als ik 30 procent van de markt laat liggen, is er nog 2,5 miljard over.’ Pardon? Ja, zei Little: de veranderingen in prenatale screening die voortkomen uit technologische vooruitgang, zorgen dat hier de grootste kansen liggen voor in vitro-diagnostiek. De totale markt zou 4 miljard dollar bedragen. Alleen de markt voor bloedglucosetesten is groter, aldus Little, namelijk 8 miljard.
Amerika? Te veel gedoe met regels en patenten
Studieverband
Voor Nederland maakt de patentenoorlog vooralsnog niet zoveel uit, zegt Erik Sistermans, hoofd van het laboratorium genoomdiagnostiek in het VUmc. Sistermans maakt deel uit van het NIPT-consortium (zie kader op blz. 16). Ook is hij projectleider van de Trident-studie, het onderzoekverband waarbinnen zwangeren met een verhoogd risico op een kind met het syndroom van Down een NIPT kunnen ondergaan. Vijf van de acht academische laboratoria voeren deze nu uit: ‘We gebruiken allemaal dezelfde soort test, die we zelf hebben ontwikkeld. Geen commerciële variant dus. ’ Hebben we in Nederland dan niets te maken met die patentenstrijd? ‘Formeel wel. Ik denk dat als je het aan Illumina vraagt, ze ongetwijfeld vinden dat wat wij doen onder hun patent valt. Die combinatie van patenten gaat heel ver, over het feit dat je foetaal DNA in het moederlijk bloed kan meten met next generation sequencing. Alsof je patenteert dat je bloedglucose kunt meten met een apparaat dat glucose meet.’ Toch hebben de Nederlandse laboratoria nog geen boze mails gekregen van juristen: ‘Zolang wij de testen in studieverband uitvoeren, hebben we er geen last van. Men heeft er bij Illumina geen belang bij om ons nu achter de broek te zitten. Vooralsnog testen we maar kleine aantallen, en dat gaat allemaal op Illumina-machines. In sequencers is nu eenmaal niet zo veel keus.’ Als er toestemming komt voor de Trident-2-studie (zie kader) wordt het grootschaliger, maar nog steeds is er sprake van een studieverband.
NIPT in Nederland
In 2013 kwam in het nieuws dat Nederlandse gynaecologen zwangeren naar België stuurden om daar de niet-invasieve prenatale test (NIPT) te laten doen. In eigen land kon het niet. De ophef die ontstond zorgde voor beweging en binnen een jaar kon een samenwerkingsverband van onder meer zorgprofessionals, labspecialisten en onderzoekers, het NIPT-consortium, met de zogenaamde Trident-studie van start. Daarin kunnen zwangeren met een verhoogd risico op een kind met een trisomie de test ondergaan. Meestal gaat het dan om vervolgonderzoek na een combinatietest. In het eerste jaar hadden al drieduizend vrouwen meegedaan. Ongeveer negen op de tien vrouwen die de test aangeboden kregen, kozen ervoor. De overgrote meerderheid voelde zich vrij om te kiezen, en goed geïnformeerd. In 103 gevallen was er volgens de test sprake van een trisomie, waarvan de uitslag negen keer foutpositief was. Dat wil niet zeggen dat de test niet deugt. Als er sprake is van chromosomaal mozaïcisme in de placenta, bevat de placenta wel cellen met trisomie, maar de foetus niet. De NIPT kijkt alleen naar placentair dna, en kan dus een afwijkende uitslag aangeven, terwijl het kind niets mankeert. Omgekeerd komt dit fenomeen minder vaak voor (trisomie wel bij kind, niet in placenta), waardoor foutnegatieve uitslagen minder vaak voorkomen. De NIPT is dus per definitie een screening: na een afwijkende uitslag moet een invasieve test altijd de diagnose bevestigen. De Trident-studie loopt tot april 2018.
Inmiddels loopt ook een aanvraag voor een vervolgstudie, de Trident-2. Daarbij zal de NIPT als eerste test worden aangeboden, als vervanger van de combinatietest. Vanwege de aard van de test, namelijk een screeningsinstrument, ligt de onderzoeksaanvraag bij de Gezondheidsraad. Als die geen bezwaren heeft, zal de minister de studie waarschijnlijk per 1 januari 2017 laten starten. In principe komen alle zwangeren die willen, dan in aanmerking voor de test. Het NIPT-consortium rekent op een maximaal tarief van 537 euro voor de NIPT. Dat is veel meer dan de 162 euro die de combinatietest kost. Deze blijft waarschijnlijk tijdens Trident-2 wel beschikbaar.
Kwaliteitseisen
Als de nieuwe test op termijn ook officieel de combinatietest als prenataal screeningsinstrument vervangt, zou dat de zaak kunnen veranderen. Wellicht komt er dan een Europese aanbesteding. Bij zo’n aanbesteding mogen alle bedrijven een offerte doen om de opdracht binnen te slepen, mits ze voldoen aan de gestelde eisen. Op basis van prijs en kwaliteit maakt de overheid dan een keuze. Bij de NIPT kun je bij kwaliteitseisen denken aan sensitiviteit en specificiteit. Vrijwel alle testen die nu op de markt zijn, scoren daarin vrij goed. Maar, zegt Sistermans: ‘Bij lang niet alle is ook daadwerkelijk naar de zwangerschapsuitkomst gekeken.’ Wat hem betreft moeten er ook andere kwaliteitseisen worden gesteld: ‘Je moet ook kijken hoe een laboratorium is ingebed in de zorg in Nederland. Bij commerciële kits is het vaak een kwestie van een buisje bloed naar een lab in het buitenland sturen, en alleen een uitslag terugkrijgen. Wij kunnen zo’n lab niet controleren, en zij hebben geen idee hoe de follow-up van hun eigen patiënten is .’ In de opvolgstudie waar Sistermans snel mee hoopt te beginnen gaat het dan ook niet zozeer om de vraag of de NIPT beter scoort dan de combinatietest – dat is eigenlijk wel duidelijk – maar over de implementatie ervan. ‘Waarbij de nadruk ligt op goede counseling, vooraf en naderhand. Lukt het om dit voor alle zwangeren goed op orde te krijgen? Bereiken we alle verloskundigen? Worden mensen met een afwijkende uitslag goed opgevangen door gynaecologen, klinisch genetici, eventueel maatschappelijk werk?’ Prachtig dat het allemaal zo mooi uitgezocht wordt, maar in de tussentijd stappen nog steeds veel vrouwen – die nu nog niet in aanmerking komen voor een NIPT in Nederland – gewoon naar het buitenland, om daar een test te laten doen. Niet zelden zo’n commerciële kit. Waarom kan het daar wel? ‘Omdat daar geen screeningswetgeving bestaat. Je mag een bedrijf neerzetten en tests aanbieden, als een winkel eigenlijk. Het voordeel daarvan is dat alles veel sneller gaat. Het nadeel is dat de kwaliteit niet gegarandeerd is. In Nederland hebben we de wet op bevolkingsonderzoek, waardoor we aan allerlei regels gebonden zijn.’
Sophie Broersen
Lees ook:
Kamerbrief over prenatale screening
Presentatie van voorman Premaitha Health
Voetnoot
[1]Een presentatie van ShareProphets is op YouTube te zien: https://www.youtube.com/watch?v=u3cRcer59pI
- Er zijn nog geen reacties
