Hendrik Wiegersma, dorpsarts en schilder

‘Dat kan ik ook!’ Met dat zinnetje begon de schildercarrière van de markante dorpsdokter Hendrik Wiegersma uit Deurne. De rest van zijn leven hield hij er een bijzonder dubbelleven op na: arts vóór het avondeten, schilder daarna.

Wat voelt hij zich het meest, arts of schilder? Het is 1967 en de 76-jarige Hendrik Wiegersma kijkt de interviewer van het tv-programma Van Gewest tot Gewest geamuseerd aan. Dat is ‘een vreemde vraag’, zegt hij. ‘Het zit zo: als ik een tijd aan het schilderen ben, dan denk ik: ik zou wel weer eens een zieke juffrouw willen zien. En als ik een dag lang zieke mensen heb gezien dan denk ik: ik zou toch wel weer eens een kwast willen vasthouden.’

Wiegersma’s kunstzinnigheid komt bijna een halve eeuw eerder ‘als een fantoom uit het niets’, zoals hij het zelf verwoordt. De dan 33-jarige arts behandelt in 1924 het zieke kind van schilder Otto van Rees, die een kasteeltje in Deurne bewoont. Hij treft de schilder en diens vriend Moissey Kogan, een Russische beeldhouwer, al tekenend aan en flapt er met zijn gebruikelijke branie uit: ‘Dat kan ik ook!’ Laat maar zien, is het antwoord, en twee jaar en vele tientallen doeken later heeft dokter Wiegersma zijn eerste solo-expositie in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

'Patiënten vertrokken dikwijls met gele oker op hun huid'

Zoals zijn zoon Pieter het beschrijft in het boek Hendrik Wiegersma, medicus-pictor (1997): ‘Zijn studeerkamer, naast zijn onderzoekskamer-apotheek gelegen, is zijn eerste atelier. Als een bezetene, ontembare gebruikt hij iedere minuut waarin de pa­tiënten zich moeten omkleden voor onderzoek, om enkele streken op zijn doek te zetten (…). Ze vertrokken dikwijls met enkele vlekken gele oker of groene aarde op hun huid of kleding.’

Legende

Hendrik Wiegersma heeft op dat moment al naam gemaakt als bevlogen, eigenzinnige dorpsarts. Hij is een indrukwekkende verschijning in het vrome Brabantse Peeldorp met zijn boom­lange gestalte, motorfiets en directheid. Hoewel hij tot de elite behoort, identificeert hij zich in woord en kleding met de boeren; hij draagt handgebreide sokken in sandalen en zet zich in voor betere leefomstandigheden. Zo spant hij zich in voor de komst van een afdeling van het Wit-Gele Kruis en een consultatiebureau in het dorp. In het televisie-interview uit 1967 zegt hij: Toen ik hier kwam, was er een ontzaglijke kindersterfte. Maar het is me gelukt om dat cijfer te drukken.’

Hij ziet soms zeventig tot honderd patiënten per dag

Wiegersma besteedt veel aandacht aan zijn patiënten en aan de vervaardiging van medicijnen, wat hem al snel de naam van ‘wonderdokter’ oplevert. Vanuit de verre omtrek komen mensen met de trein naar zijn spreekuur; hij ziet soms zeventig tot honderd patiënten per dag. Ook mensen zonder geld zijn welkom bij Wiegersma, maar de pastoor daarentegen hoeft zich niet te vertonen. Diens naam staat tussen die van andere personae non gratae op het schoolbord in zijn wachtkamer.

De mythe spreekt luider dan de feiten als het aankomt op de vraag wat voor soort geneesheer Wiegersma precies was. ‘Hij weet wat je mankeert zodra hij je ziet en kan alle ziektes genezen’, zegt een inwoner van Deurne in de uitzending Van Gewest tot Gewest. De arts zelf is niet te beroerd om deze legendevorming een handje te helpen. Dorpelingen die de heilige Maria danken als er iemand is genezen, worden er fijntjes aan herinnerd dat het toch echt ‘de heilige Wiegersma’ is die het werk heeft gedaan. Bovendien vertelt hij de anekdotes over hem graag nog eens – aangedikt – door. Zoals het verhaal over een doofstom meisje dat Wiegersma in haar nakie naar buiten zou hebben geduwd. Het kind zou met een schreeuw weer naar binnen zijn gevlucht, waarna ze genezen was. Zoon Friso Wiegersma: ‘De helft is niet waar, die verhalen heeft hij ook zelf de wereld ingestuurd. Maar ook dat kenschetst hem.’ Een Deurnese boer vat het kernachtig samen: ‘Als er niks van waar is, is ie ’t nog!’

Kunstenaarskolonie

Na de ontdekking van zijn artistieke talent krijgt dokter Wiegersma er als het ware een tweede leven bij. Hij laat een atelier bouwen en verschuift zijn werk als kunstenaar naar de avonduren. Zoon Pieter beschrijft dat hij meestal een glimp van zijn vader opvangt als die om 6 uur ‘met zijn auto binnenscheurt na het laatste huisbezoek’. Dan klinkt het bevel: ‘Bek houden en stil zijn! Hij moet zich door een korte rust weer opladen voor zijn volgende taak: van 8 uur ’s avonds tot 3 uur in de morgen schilderen, studeren, schrijven en tekenen.’

En dan zijn er ook nog vaak gasten, want zijn huis, De Wieger genaamd, is vanaf de tweede helft van de jaren twintig een bloeiende kunstenaarskolonie. Beeldend kunstenaars als Van Rees en Kogan, Constant Permeke, Ossip Zadkine en Piet Wiegman zijn kind aan huis en ook de lokale schrijver Antoon Coolen en de dichter en kunstcriticus Jan Engelman komen vaak over de vloer.

Het is mede aan deze contacten te danken dat de schilderende dokter zo snel furore maakt in de kunstwereld, meent Mieke Knapen van museum De Wieger, de huidige bestemming van
Wiegersma’s woning. Wat volgens haar overigens niets afdoet aan de waarde van zijn expressionistische, wat duistere doeken. ‘Zijn werk heeft de kenmerken van het Vlaamse expressionisme, en dan met name van het werk van Constant Permeke: de donkere, aardse kleuren, de lange gezichten, de deformatie van de neus en oren. Deze stroming ontstond na de Eerste Wereldoorlog vanuit medeleven met de ellende van de gewone mensen. De expressionisten idealiseerden de arbeiders en boeren. Die symboliseerden voor hun het eenvoudige, ware leven. Wiegersma voelde zich daar erg door aangesproken.’

Tot aan zijn dood bleef hij fanatiek schilderen

Muze

Na de Tweede Wereldoorlog is Wiegersma’s rol als spil van en rijzende ster in de kunstwereld min of meer uitgespeeld. Hij heeft bonje gekregen met enkele kunstenaarsvrienden, en bij de grillige Wiegersma betekent dit een onherroepelijke breuk. Ook is het vooroorlogse expressionisme ineens gedateerd vanwege het ontstaan van nieuwe stromingen zoals Cobra. ‘Wiegersma heeft daar niets mee en voelt geen behoefte om te vernieuwen’, zegt Knapen. In 1950 exposeert hij nog op de biënnales van Venetië en Sao Paulo, maar daarna raakt hij als kunstschilder min of meer in de vergetelheid. Dit alles weerhoudt Wiegersma er niet van om tot aan zijn dood fanatiek te blijven schilderen. Zijn vrouw en muze Nel vereeuwigt hij tientallen keren, het vaakste na haar dood in 1962, waarbij haar gezicht steeds androgiener wordt en uiteindelijk samenvloeit met zijn eigen gezicht. Praktiseren doet Wiegersma ook tot het einde. ‘Nooit!’, buldert hij in het televisie-interview uit 1967 op de vraag of hij ooit met pensioen gaat. ‘U zult op een dag lezen of horen: de oude Pan van Deurne is gestorven, zittende voor een ziek wijf.’

Video's over hendrik wiegersma