Laatste nieuws
psychiatrie

Psychiatrie en literatuur

1 reactie

De betrekkingen tussen de psychiatrie en de letterkunde zijn allerhartelijkst. Voor de letterkundige bieden psychiatrische beelden een mogelijkheid om - met een variant op een bekende uitspraak - ‘de levensgevallen’ veel scherper uiterlijke en innerlijke vormen te geven. En omgekeerd kan de psychiater iets opsteken van de letterkunde. De inleiders van de vorige week verschenen essaybundel De taal van het gevoel koesteren althans die hoop: ‘De psychiater gaat samen met de patiënt op zoek in diens binnenwereld. Hier kan de literator de psychiaters iets leren, via verzonnen levensverhalen en de daarin oplichtende zingeving.’



Maar dat ze allebei zo’n beetje hetzelfde doen, zou een groot misverstand zijn. Niet voor niets noemde dichter/psychiater Rutger Kopland (pseudoniem van R.H. van de Hoofdakker) zijn mooie, dit jaar verschenen boek Twee ambachten. De psychiater kan zonder kennis van wetenschappelijke methoden en feiten niet werken, noch als onderzoeker, noch als therapeut, zegt Kopland. Natuurlijk moet hij net als een schrijver ook oog hebben voor het onverwachte, het unieke en over vaardigheden beschikken als verbeeldingskracht en empathie. ‘Maar wie moet dat niet?’ En de dichter? Die moet, zegt Kopland, zijn respect betuigen aan de empirische werkelijkheid, wil hij niet verdwalen in de mist van de new age. Kopland: ‘Maar voor wie geldt dat niet?’


Wie dit nuchtere onderscheid in zijn achterhoofd houdt, heeft met De taal van het


gevoel een lezenswaardig boek in handen. Een boek dat in zijn beste stukken steeds een beetje wrikt aan die grenzen tussen literatuur en psychiatrie.


Neem de casus Hamlet. Er zijn lezers/psychiaters die van het fameuze stuk beweren dat de Deense prins alle tekenen van depressiviteit vertoont. Ze vergissen zich, betoogt Frits Milders in zijn bijdrage. In de eerste plaats hebben ze onvoldoende oog voor die delen van de tekst die een dergelijke interpretatie weerspreken, maar ze geven ook blijk van te weinig kennis van de omgeving waarin Hamlet ‘optrad’. Want we moeten weten dat melancholie in het ElisabethiaanseEngeland vaak niet meer was dan een aristocratische modegril; ze fungeerde als ‘teken van geestelijke superioriteit’. Dat gevoegd bij de onzekerheid dat we vaak niet weten of Hamlet veinst of zichzelf is (hij is in wezen een groot acteur, misschien vooral voor zichzelf), maakt dat de ‘lezende’ psychiater voor een hondsmoeilijke opgave wordt gesteld. Is zijn depressie wel authentiek? We zullen het nooit weten, zegt Frits Milders, ‘omdat Hamlet als persoon niet werkelijk is te onderzoeken’. Maar natuurlijk niet: hij is immers een literaire figuur. Hij heeft, zoals Milders zelf schrijft, een character unlimited.



Wouter van Ewijk zit na zijn beschrijving van de lotgevallen van Kuifje en zijn kornuiten met een soortgelijk probleem: ‘Is Kuifje eigenlijk wel een mens? Hij overleeft op miraculeuze wijze iedere aanslag op zijn leven, vertoont nooit enig teken van onrust of verontrusting en hij maakt ook geen persoonlijke groei door.’ Het antwoord ligt alweer voor de hand: Kuifje is geen mens, hij is een stripfiguur! Zowel Kuifje als Hamlet is voor de psychiatrie als het ware ‘hors concours’; ze vallen buiten de perken van het vakgebied. Hun drijfveren en gedrag verdienen eigenlijk geen psychiatrische duiding of onttrekken zich daaraan. En toch kunnen psychiaters, weet ook Milders, daarvan leren. Ze dragen bij aan het besef dat een persoonlijkheid zo rijk (of zo leeg of beperkt) kan zijn dat interpretaties onherroepelijk tekortschieten.



Uiteraard besteedt het boek (zie bijvoorbeeld de stukken van schrijver Joost Zwagerman en psychiater Hans van der Ploeg) ook aandacht aan dat andere, altijd weer tot overpeinzingen uitnodigende vraagstuk: Is er een verband tussen kunst en gekte? Pleegt de ware creatieve mens inderdaad roofbouw op zijn gemoedsleven?, zoals Zwagerman schrijft. Zijn alle dichters in wezen gek?



Zwagerman wijst er nog maar eens op dat Simon Vestdijk, die bij tijd en wijle het slachtoffer was van hevige depressies (lees ook het essay van Willem van Tilburg), daar bepaald geen inspiratie in vond: voor hem was schrijven niets anders dan hard werken. Maar Zwagerman weet ook wel dat het lang niet altijd zo simpel ligt. Zijn essay is een soepel geformuleerd stuk geworden, dat misschien beter als opener van het boek had kunnen dienen. Dat hij op pagina 155 een kapitale rekenfout maakt, zullen we hem maar vergeven.


Niet alle bijdragen zijn overigens even sterk, sommige hinken te zeer op één idee of één gedachte of behandelen ‘literatuur’


die qua statuur niet thuishoort tussen bijdragen over Hamlet en Hölderlin. Nog meer aandacht voor Heleen van Royens bestseller De gelukkige huisvrouw? Liever niet, maar psychiater Bram Bakker kon het toch niet laten. Wat ik bovendien miste was een stuk over ‘gestoorde teksten’ van lieden als Artaud of  Wölffli, in psychiatrische kringen toch geen onbekenden.


Intussen zijn de mooiste bijdragen nog niet genoemd: Douwe Draaisma over Dr. Jekyll and Mr. Hyde en Frans Meulenberg en Alan Ralston over de strip The Peanuts: amusant, inventief en vooral heel origineel.

Arko Oderwald, Frans Meulenberg & Willem van Tilburg (red.) De taal van het gevoel, Atlas, ISBN 90 450 1078 x, 351 blz, 24,90 euro
Rutger Kopland/R.H. van den Hoofdakker, Twee ambachten, Van Oorschot, ISBN 90 282 0988 3, 197 blz., 17,50 euro

Media en cultuur psychiatrie
Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Gaya Gjaltema

    maatschappelijk werkster, Oosterwolde

    "melancholie als modegril "....volgens de inmiddels niet meer werkzame Frits Milders...stupide gedachte, zeker voor een psychiater..niemand wenst zich zulk een kwaal/ziekte.Ik raad deze man aan het boek;Ver Heen te lezen, van professor dr Kuipers. De...ze man had een goede kijk op depressie; en waarschijnlijk ook nog eens (helaas) doordat hij er zelf een forse depressie kreeg!(Lithium was zijn redding)Ervaring is in dezen zoals altijd de beste leermeester. Inmiddels heeft dhr Milders zich "opgewerkt als" hobbykok ", en ik denk dat hij het daar ook maar bij moet houden!

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.