Publieke ouderenzorg: Lang, gezond en gelukkig?

Wereldwijd leven mensen steeds langer. Ook in Nederland is dat het geval. Volgens het Trendscenario Levens­verwachting van de Volksgezondheid en Toekomstverkenningen 2018 zal van de mensen die in 1990 zijn geboren, ruim 5 procent 95 jaar of ouder worden. Volgens dezelfde prognose zullen van de mensen die in 2040 worden geboren een volle 20 procent 95 jaar of ouder worden.1

Als dit scenario werkelijkheid wordt, levert dat een enorme verschuiving op in de bevolkingsopbouw van Nederland. Voor de volksgezondheid en voor ons zorgstelsel zal deze trend van voortgaande vergrijzing eveneens forse consequenties hebben. De sociale geneeskunde zijn de geneeskundig specialismen met primaire focus op juist deze twee zaken: de volksgezondheid en het zorgsysteem. Vergrijzing in Nederland is een thema dat urgent om sociaalgeneeskundige expertise vraagt – om publieke ouderenzorg.

Vooropgesteld: een lang leven biedt kansen en mogelijkheden. Veel mensen hopen lang te leven, en niet voor niets. De extra levensjaren kunnen we inzetten om ons verder te ontwikkelen door bijvoorbeeld een nieuwe loopbaan te starten, een opleiding te volgen of dromen waar te maken. We kunnen vanuit onze opgebouwde ervaring en kennis bijdragen aan onze familie, aan onze gemeenschap en aan de economie. Een redelijke gezondheid is vaak een voorwaarde om de extra jaren van het lange leven betekenisvol in te kunnen vullen. Gezondheid voor ouder wordende mensen zou zeker niet uitzonderlijk moeten zijn, zoals bijvoorbeeld David van Bodegom in zijn dissertatieonderzoek in Ghana laat zien.² In traditioneel levende culturen worden mensen óók oud, en dan over het algemeen fit en actief. Helaas lijkt het in onze Westerse samenleving haast een natuurwet, dat ouderen getroffen worden door zogeheten welvaartsziekten, en dat hun gezondheid voortdurend achteruit gaat.

Daarbij moeten we ons realiseren dat de gezondheid van ouderen in Nederland zeer gevarieerd is. Die variatie is niet random. Naar schatting is bij ouderen met een Westerse levensstijl ongeveer een kwart van de verschillen in gezondheid veroorzaakt door genetische factoren. Ongeveer driekwart lijkt te wijten aan het samenspel tussen omgevingsfactoren, persoonlijke factoren en gedrag, met een sterke sociaal­economische gradiënt.^3-5 Het CBS toont dat de 20 procent minst welvarende mannen nu kunnen verwachten tot de leeftijd van 49 jaar een als goed ervaren gezondheid te hebben, terwijl de 20 procent meest welvarende mannen gemiddeld tot 73,9 jaar mogen verwachten hun gezondheid als goed te ervaren.⁶ Naarmate de bevolking ouder wordt, zullen sociaaleconomische gezondheidsverschillen steeds pregnanter aanwezig zijn.

Hoe kan sociaalgeneeskundige expertise eraan bijdragen, dat iedereen in Nederland zo gezond en gelukkig mogelijk ouder wordt? Allereerst door mee te werken op systeem- en stelselniveau. De Wet publieke gezondheid biedt daarvoor veel ruimte via artikel 5a: ‘Het college van burgemeester en wethouders draagt zorg voor de uitvoering van de ouderengezondheidszorg’, met als taken onder andere de vroegtijdige opsporing en preventie van ziekte; het geven van voorlichting, advies, instructie en begeleiding; en het nemen van maatregelen om gezondheidsbedreigingen te beïnvloeden. Vanuit gemeenten en GGD’s kunnen dus veel taken ter preventie en om de gezondheid van ouderen te bevorderen worden aangepakt.

Verder valt op dat steeds meer ouderen actief zijn op de arbeidsmarkt. Dat vraagt om inzet van bedrijfs- en verzekerings­geneeskundigen: hoe zorgen we dat ook zij gezond en veilig werken? Als het gaat om de solidariteit van ons zorgstelsel, werken artsen Maatschappij + Gezondheid met specialisatie Beleid en Advies / Indicatie en Advies actief mee aan eerlijke en rechtvaardige verdeling en toegang tot zorg. In de sociale wetgeving zien we de afgelopen decennia een steeds sterkere nadruk op zelfredzaamheid, eigen regie en eigen kracht van de burger en het netwerk. Voor burgers ligt er een speciale opgave om effectief vooruit te denken over hun leven later, in ouderdom. Het gaat dan niet alleen om advanced care planning, maar ook om advanced life planning, zoals de Raad van Ouderen benadrukt.⁷ Sociaalgeneeskundigen kunnen helpen om deze boodschap effectief onder de aandacht te brengen van ouderen zelf, collega’s, beleidsmakers en beslissers. Als keerzijde van de nadruk op zelfredzaamheid vallen mensen in kwetsbare posities en met beperkte grip steeds vaker tussen wal en schip. Dat geldt zeker ook voor sommige ouderen. Als health advocates kunnen sociaalgeneeskundigen hier de belangen van kwetsbare ouderen behartigen.

Mensen in kwetsbare posities vallen steeds vaker tussen wal en schip

Een volgend niveau is dat van de omgeving. De World Health Organization benadrukt het belang van de fysieke en sociale omgeving van ouderen.⁸ Een ondersteunende omgeving kan ervoor zorgen dat ouderen kunnen blijven doen wat voor hen belangrijk is. Het gaat dan bijvoorbeeld om goed toegankelijke publieke gebouwen dichtbij, zoals de bibliotheek, en voldoende en betaalbaar openbaar vervoer. De fysieke omgeving kan maken dat mensen zich veilig voelen en er gemakkelijk te voet op uit kunnen gaan. De sociale omgeving kan een warm en steunend netwerk bieden, zoals bijvoorbeeld het geval is in de vele zorg­zame buurten die Nederland rijk is. Een bijzondere vorm van omgeving is de culturele omgeving: hoe mensen denken over ouderdom, kleurt de ervaring van ouderdom sterk in. De WHO waarschuwt tegen ageism, een bevooroordeelde houding die ouderdom neerzet als zwak, afhankelijk, een last voor de samenleving en een tsunami voor de zorg. Deze houding kan leiden tot discriminatie, tot beleid vanuit angst en met een negatieve insteek, en tot vermindering van de mogelijkheden om gezond en gelukkig ouder te worden. Sociaalgeneeskundigen zijn bij uitstek de medici met expertise over de wisselwerking tussen omgeving en gezondheid. Zij kunnen op dit niveau veel bijdragen.

Tot slot is er natuurlijk het individuele niveau. Hoe kunnen we nu, direct, bijdragen aan het welzijn en de gezondheid van ouderen? Hier kunnen sociaalgeneeskundigen de brug slaan tussen zorg en sociaal domein, en de weg wijzen naar de ontelbare mooie initiatieven die er op dit gebied bestaan. In gemeentes en wijken wordt van alles ondernomen voor en met ouderen: van walking tennis tot het Alzheimer Café, van dementievriendelijke buurten tot Vitality Clubs. Sociaalgeneeskundigen kunnen bijdragen om effectiviteit te monitoren en te rapporteren, om goede voorbeelden en best practices te verspreiden, en om opschaling van succesvolle initiatieven te bevorderen.

Zoals de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving het stelde: oud worden is het geschenk van de eeuw.⁹ In onze maatschappij gaat zo gezond en gelukkig mogelijk ouder worden helaas nog niet voor iedereen vanzelf. Daarvoor moeten we werk verzetten, gezamenlijk, vanuit een positieve insteek. Sociaalgeneeskundigen hebben de expertise en zijn in de positie om op alle relevante niveaus een wezenlijke bijdrage te leveren.

Verwijzingen

1. Levensverwachting | Volksgezondheid Toekomst Verkenning (vtv2018.nl)

2. Koopman JJE, van Bodegom D, Jukema JW, Westendorp RGJ (2012) Risk of Cardiovascular Disease in a Traditional African Population with a High Infectious Load: A Population-Based Study. PLOS ONE 7(10): e46855. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0046855

3. Ferrucci L, Kuchel GA. Heterogeneity of aging: individual risk factors, mechanisms, patient priorities, and outcomes. J Am Geriatr Soc. (2021) 69:610–2. 10.1111/jgs.17011

4. Brooks-Wilson AR. Genetics of healthy aging and longevity. Hum Genet. December. 2013;132(12):1323–38.

5. Beard JR, Bloom DE. Towards a comprehensive public health response to population ageing. Lancet. 2015 Feb 14;385(9968):658-661. doi: 10.1016/S0140-6736(14)61461-6. Epub 2014 Nov 6. PMID: 25468151; PMCID: PMC4663973.

6. Gezonde levensverwachting; geslacht, leeftijd en onderwijsniveau | CBS

7. Raad van Ouderen. Advies: Voorbereiden op ouder worden. Juni 2019. Advies over voorbereiden op ouder worden (beteroud.nl)

8. World Health Organization. Ageing and Health. October 2022. Ageing and health (who.int)

9. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. De derde levensfase: het geschenk van de eeuw. Den Haag, januari 2020. De derde levensfase: het geschenk van de eeuw | Advies | Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (raadrvs.nl)